KIPÇAK TÜRKLERİ VE YERLEŞTİKLERİ SAHALAR

                                                   kuman kıpçak ülkesi

I- Kıpçak ve Kuman Kelimelerinin Açıklaması

Kıpçak, bir Türk kavmi ve bu kavmin rehberliği altında kurulan kavimler birliği­nin adıdır. Kelimenin asıl şekli Kıvçak (Kıpçak) olup daha sonraları seslerin değiş­mesiyle Kıfçak, Hıfçak, Hıfçah şekillerinde söylenmiştir. Uygur vesikalarında bir şahıs adı olarak geçen bu kelime, Kaşgarlı Mahmut’un eserinde Kıvçak şeklinde geçmektedir.[1]

Kuman kelimesini açıklayacak olursak aslen Hakas-Altay Türkçesi grubunda gö­rülen bu kelimenin manası “soluk, solgun, sarımtırak”tır. Bu kelime Kaşgarlı’nın eserinde de “kırmızı ile sarı arası bir renk” olarak geçmektedir.[2]

Kıpçakların adı birçok kaynakta farklı şekilde anılmıştır. Onlara Bizanslılar; Kumanos, Kumanoi, Cumanus, Komani, Ruslar; Polevets, Almanlar ve diğer bazı batılı milletler Falben, Falones, Valoni, Valwen, Pallidi, Ermeniler; Xartex, Macarlar; Kun demişlerdir.[3] 
Kuman adının önceleri bir şahıs adı olduğu, daha sonraları ise bütün bir kabileyi ifade eden bir ad şekline geldiği düşünülmektedir. Ayrıca Rus vakianamelerinde Kuman adını taşıyan bir başbuğun varlığından da bahsedilmekte­dir.[4]

Kıpçaklara yukarıda yazdığımız isimler dışında İmek (Yemek) ve Kimek adları da verilmiştir. Arap coğrafya eserlerinde İrtiş boyunda Kimek (Kemek) adlı bir kavmin yaşadığı ve bu kavmin Oğuzların kuzeyinde gayet ge­niş ve batıda İdil veya Kama nehrine kadar yayılmış olduğu kaydedilmiştir. Daha sonraları ise Kıpçaklarla birlikte Kanklı (Kanglı) kavminin de adı geç­mektedir.[5]

Kıpçaklara birçok adın verilmesi şöyle izah edilmektedir: Rusça, Almanca ve Ermenice olarak Kıpçaklara verilen isimlerin manası açık sarı ve saman renginde olan sarı saçı ifade etmektedir. Yani bu üç dilde de Kumanlara takı­lan isim bir kavim adı değil de, bu kavmin sarışın, -daha doğrusu sarılı-kırmızılı saçlı- olduklarını ifade etmektedir. Sonuçta, Kumanlarla temas kuran bu üç kavim, Ruslar, Almanlar ve Ermeniler Kumanları sadece sarışınlar olarak ad­landırmışlardır. Macarca’daki Kun adının Kuman’dan geldiği muhakkaktır. Kuman herhalde bir şahsın adı idi ve sonraları bir uruğ adı olmuş, böylece Kıpçakların herhalde en batı kısmını teşkil ederek, Bizanslılar ve Macarlar bü­tün Kıpçak camiasını Kuman ve Kun ismiyle tanımışlardır. Kıpçak adının ne ifade ettiği bilinmemektedir.[6]

II- Kıpçakların Menşei

Birkaç kişi dışında bütün tarihçiler Kıpçakların bir Türk boyu olduğunda birleş­mektedirler.

Kıpçaklar üzerine ilk defa geniş bir araştırma yapan bilim adamı Marguart’tır. Marguart Kumanları Uzak Doğuda Amur nehri dolaylarında yaşadığını ileri sürdüğü Murga adlı bir Moğol kavminin Kun kabilesine bağlamaktadır. Ancak onun kaynaktaki birçok kelimeyi yanlış okuması dolayısıyla bu konuda­ki fikirleri kabul görmemiştir. Daha sonraları ise onun yaptığı yanlışlar bazı tarihçiler tarafından düzeltilmiş ve Kumanların Moğollara dayandığı fikri be­nimsenmemiştir.[7]

Kumanların ırki özellikleri bazı araştırmacıları, Kumanlar ile Ari ırkları arasında ilişki kurmaya sevk etmiştir. Türkleri gerek soy gerekse kültür bakımından Moğollardan pek ayıramadıkları bilinen Marguart, Pelliot, Barthold ve Rassovsky gibi batı­lı bilginler, tam Türk olarak saymadıktan Kuman-Kıpçak tipinin nihayet Moğol böl­gesinde Türkleşmiş bir Hint-Avrupalı kavimden ileri gelebileceği üzerinde durmuş­lardır.[8]

Bahaeddin Ögel, Kıpçakları Kuzey Türklerinden kabul eder. Ona göre, Kuzeyba­tı Sibirya’da İrtiş nehri ile Ural nehri arasında yaşayan Türkler için genel olarak Kıpçak adı kullanılmıştır.[9] Kaynaklarda Kimek, Kun gibi Türk zümreleri yanında zaman zaman Başkurt, Uz ve As gibi müstakil sayılan boylar da Kıpçaklar içerisinde veya onlarla birlikte zikredilmişlerdir. Bazı tarihçilere göre de Kıpçak, Kanglı, Ki­mek ve Kun gibi kabileler geniş anlamda Kıpçak zümresinin ayrı şubelerinden iba­rettir.[10]

Rassovsky, IX. ve X. yüzyıllarda İrtiş ve Ural arasındaki Kimek adlı Türk kavmini Kuman olarak değerlendirmektedir. Ona göre bunların bir oymağı Kıpçak idi. X. yüzyıldan itibaren Kıpçak adı bütün Kimeklere verilen bir isim olmuştur.[11] Kıpçakları Batı Göktürk topluluklarından bir kütle olarak görenler­de vardır. Bunlar da Kıpçakları İrtiş boylarındaki Kimeklere dayandırmakta­dırlar.[12]

Türk mitolojisine göre Kıpçaklar, Oğuz Hanın bir evlatlığı idiler. Oğuz Han Destanı’na göre, Kıpçak’ın babası bir savaşta ölünce Oğuz Han Kıpçak’ı evlatlık olarak almış ve yetiştirmiştir. Oğuz Han, Kıpçak büyüyünce kuzey bölgelerinin idaresini ona vermiştir. Böylece bu bölgeler Kıpçak’ın soyundan gelen Kıpçak Türkleri ile dolmuştur.[13] Sonuç olarak birkaç tarihi dışında tüm tarihçiler menşe itibariyle Kıpçakların Türk oldukları konusunda hem fikirdir­ler. Oğuz Destanında geçen Kıpçaklarla ilgili bilgilerde bunu destekler nitelik­tedir.

Kıpçakların tarih sahnesine çıkması ve tarihteki rolleri üzerine Rassovsky şunları yazmaktadır: “IX. ve X. yüzyıllarda İrtiş ve Ural arasında Kimek adlı bir Türk kavmi yaşamıştır. Bunlar Kumanlardır. Bunların bir oymağı Kıpçak idi. X. yüzyıldan başlayarak Kıpçak ismi yavaş yavaş bütün Kimeklere ad oldu. Uzak doğuda Kıtay devletinin kuruluşu bozkır halklarını harekete geçirdi. Kıpçaklar bu yolla güney ve batıya ulaştılar. Bu ilerleyiş Orta Ural ile Don-Dnyeper arasındaki geniş bir cephede meydana geldi. Kendi önlerindeki Oğuzları kovalayıp takip etmeleri yaklaşık otuz sene devam etti.

Kıpçak devleti İrtiş ve Balkaş Gölü’ne kadar uzanır hale gelmişti. Kuzey sınırları Sibirya içlerine kadar uzanıyordu. Avrupa’da Kama nehri aşağı mecrası ve Bulgar devleti, kuzeyde ise Ryazan, Novgorod-Syeversk ve Pereyaslavl Rus prenslikleri sı­nırdı. Güney sınırları da Don mansabından Volga mansabına oradan da Hazar Deni­zi ve Aral Gölü kuzeyinde Talaş ve Çu çevresinde Harizm komşusu olarak bulunu­yordu. Bu fevkalade geniş sahada kışın daha çok güneyde konaklıyorlar, yazın ise orman bölgesi kıyılarına Karpatların, Uralların yamaçlarına ve Volga’nın batı kıyı­sındaki yaylalara çıkıyorlardı. Tam manasıyla birlik kuramayıp, ancak tehlike anlarında bazı kısımlarının bir araya gelebildiği Kıpçaklar beş bölükten ibaretti: 1- Orta Asya, 2- Volga-Yayık, 3- Donyeç-Don, 4- Aşağı Dnyeper, 5- Tuna Bölüğü. Batı ta­rafta bulunanların içlerine daha sonradan karışan kavimler olduysa da onlar kısa za­manda Kıpçaklaştılar.”[14]

Tarih itibariyle, ortaya çıkışlarında ortak bir görüş bulunmayan Kapçakla­rın, XI. yüzyılın ortalarından itibaren Kiev Rusya’sı sınır boylarında görünme­lerinden Moğol istilasına kadar süren yaklaşık iki yüz yıllık bir süre Avrasya step bölgesine hükmettiği anlaşılıyor. Kıpçaklar belirtildiği gibi çeşitli bölge­lerde ayrı ayrı etkili hamleler yapıp Türk tarihinde önemli bir yer tutmalarına rağmen büyük bir boy birliği olarak hiçbir zaman belirli bir merkez etrafından toplanıp güçlü bir siyasi birlik meydana getirememişler ve bağımsız bir Kıp­çak devleti kuramamışlardır. Bunun en önemli sebeplerinden birisi, Kıpçak boylarının koyu göçebe olmaları yani göçebelik gelenek ve usullerini titizlikle muhafaza etmeleridir.[15]

                                           Kıpçak, balballar

III- Kıpçakların Yayıldıkları Sahalar ve Komşuları İle Olan Münasebetleri

A- Kıpçak-Selçuklu İlişkisi ve Türkiye’de Kıpçaklar

Kıpçaklar ile Selçuklular arasındaki ilişkiler 1065 yılında, Alp Arslan’ın ha­nedana ve devlete ait işleri düzene koyduktan sonra büyük bir ordu ile Aral Gölü bölgesi ve Hazar Denizinin doğu kıyılarını dolaşarak Oğuzlar ve Türklerin bir yurdu olan Mangışlak yarımadasına varıp gayri Müslim Türkler ile birleşerek çevre bölgeleri ve tüccarları yağmalayan Türkmenlerle, Kıpçaklara karşı sefer düzenlemesi ile başlar. Bu seferler esnasında Sultan Alp Arslan Kıpçakların otuz bin kişilik ordusunu bozguna uğratmış ve Kıpçaklardan pek çok kişi ailelerini bırakarak Hazar Denizinde bir adaya sığınmıştır. Başarılı olan Alp Arslan kışı da bu bölgede geçirmiş ve Cazıg adlı Kıpçak boyu komutanı Kafşut’u itaat altına almıştır. Bu arada büyük dedesi Selçuk’un mezarını ziyaret amacıyla Cend, Sabran şehirleri ve Sır derya boylarına varan Alp Arslan’ı, Selçuklulardan ve Yabgu Oğuzlarından sonra buralarda hüküm süren ve Kıpçak soyundan gelen Cend Ha­nı değerli hediyelerle karşılamıştır. Alp Arslan bu Kıpçak hanına dokunmamış ve iyi muamelede bulunmuştur.[16]

Türklere Anadolu’nun kapısını açan 1071 Malazgirt savaşında bazı Kıpçak boy­ları paralı asker olarak Alp Arslan’a karşı Bizans İmparatoru Romen Diyojen’in ya­nında yer almışlardır. Selçuklular ile Bizanslılar arasında geçen Malazgirt savaşında Bizans ordusunda kendi askerleri dışında Bulgar, Alman, Frank, Gürcü ve Hazarla­ra yanı sıra Türk soylu olan Peçenek, Uz, Kıpçak gibi kavimler paralı askerler ola­rak savaşmışlardır.[17]

Kıpçaklar Selçukluların Gürcüler ile olan mücadelelerinde de yer almışlar­dır. XII. yüzyılın başlarında Gürcü kralı ünlü Kıpçak komutanı Atrak’ın kızı ile evlenmiştir. Böylece Gürcü kralı Kıpçakları yanına çekmeyi başarmıştır. Bunun sonucunda uzun zamandır baş edemediği Selçuklulara karşı Kıpçakların desteği ile karşı koymuştur. Gürcü kralı II. David’in daveti üzerine Gürcis­tan’a gelen üç yüz bini aşkın Kıpçak kitlesinden yaklaşık kırk bin kişilik bir ordu oluşturulmuş ve askeri malzemeyle donatılmıştır. Kıpçaklardan büyük destek alan II. David, bunların desteğiyle Azerbaycan, Karabağ, Şirvan ve Do­ğu Anadolu’ya akınlar yaparak Selçuklulara karşı önemli başarılar elde etmiş­tir.[18] Gürcülere büyük destek veren Kıpçaklar Gürcülerle birlikte 1221’de Borçalı Çayı boylarını ele geçirerek Kür ırmağı havzasına hakim olmuşlardır. Bu ordunun bir kolu da Tebriz de oturan Selçuklu Meliki ile Artuk oğlu İlgazi’nin ordusunu bozguna uğratmıştır. Çoğunluğu Kıpçaklardan oluşan bu ordu daha sonraları Tiflis’i alarak merkez yapmıştır. Ayrıca Şirvan’ı da istila etmişler ve burada bulunan Müslüman Şirvanlılar hükümeti sülalesini haraca bağlamışlar­dır.[19] Bu seferler sonucunda daha da kuvvetlenen Kıpçaklar Selçukların Aran Atabeği olan Ak-Songur komutasındaki orduyu da yenmişlerdir. 1124 yılında yeniden harekete geçen Kıpçaklar Selçukluların büyük oranda hakim olduğu Dmanis (Tomanus), Somkhet (Daşir), Terunakan, Kavazin, Norberd (Yeni Hi­sar), Manas-Gommi ve Nalıncaklar (Kalınca kaya) şehir ve kalelerini zapt etmişlerdir. Haziran ayında ise Ahılkelek ve Çıldır bölgelerine yürümüşlerdir. Buraları da ele geçirdikten sonra Göle ile Erzurum bölgelerini Ispir’e kadar alıp Oltu’ya ulaşmışlardır. Oltu, İspir ve Çorak bölgeleri Erzurum emirliğin­den çıkınca, Kür ve Çorak boylarındaki boşalan bu yerlere Kıpçaklar aileleri ile birlikte yerleşmiştir. Bu tarihten itibaren bu yerler Kıpçaklara yurt olmuştur.[20]

Kapçakların bir kısmı Gürcülerle ittifak yaparak Selçuklulara karşı savaşırken, bir kısım Kıpçak kabileleri de Selçuklular ve diğer Türk devletleri ile birlikte ha­reket etmiştir. Örneğin bununla ilgili olarak XI. yüzyılın sonlarında Kirman Sel­çuklularında bir Kıpçak kumandanı önemli derecede rol oynamıştır. Selçuklu hü­kümdarı Sultan Tuğrul’un ordusunda on bin civarında Kıpçak süvarisinin bulun­duğu rivayet edilmektedir. Yine Türkiye Selçuklularında da, ordunun esasını tı­marlı sipahiler oluştursa da Kıpçak askerlerinde bulunduğundan bahsedilir.[21] Ana­dolu’nun birçok yerinde kuzeyden getirilen Kıpçak köleler bulunmuş, hatta bun­lardan bir kısmı Selçuklu sarayı ve ordusu için yetiştirilmişlerdir. XII. yüzyılda kuzeyden İslam ülkelerine sevk edilen Kıpçak köle ve cariyelerin en önemli durak yeri Sivas olmuştur.[22]

Anadolu Selçuklu hükümdarı Alaaddin Keykubat döneminde Selçuklular ile Kıpçaklar tekrar karşı karşıya gelmişlerdir. 1222 yılında Moğollar Türkistan, İran, Azerbaycan ve Kafkasya’dan sonra Kıpçak İli ve Kırım sahillerinde bulu­nan Suğdak şehrini istila ettiler. Suğdak’ta bulunan bir çok tüccar ve zengin mal­larını gemilere yükleyerek Selçuklulara sığındı. Bu istilalar sonucunda Suğdak şehri oldukça hasar gördü. Moğolların Kırım sahillerinden çekilmeleriyle burala­ra Selçuklulara tabi olan Rumlar yerleşmeye başladı. Ancak Suğdak şehrine yer­leşme teşebbüsünde bulunan Rumlara Kıpçaklar tarafından çeşitli tecavüzler ve saldırılar yapılması üzerine Alaaddin Keykubat bu ticaret yolunu emniyet altına almak ve Kıpçak saldırılarına son vermek için bu bölgeye sefer yapmaya karar vermiştir. Keykubat bu sefer için Kastamonu uç beyi Hüsameddin Çobanı görevlendirmiştir. Çoban komutasındaki askerler gemilere binerek Karadeniz’e açılmışlardır. Bu sefer sonucunda Suğdak şehri istila edilerek Kıpçak ve Rus beyleri itaat altı­na alınmıştır. Kıpçak hanı bu savaş sırasında on bin kişilik bir ordu ile karşı koymak istediyse de başarılı olamamıştır.[23] Verilen bilgiler ışığında anlaşılıyor ki-Selçuklular yıkılıncaya kadar Selçuklu devleti içerisinde Kıpçaklar her zaman var olmuşlardır.

Kıpçaklar Türkiye topraklarına hem Balkanlardan hem de Kafkaslardan farklı zamanlarda girmişlerdir. Anadolu’ya Kafkaslar yoluyla gelen Kıpçakların çoğunluğu Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu’nun çeşitli bölgelerine yer­leştikleri, kalan kısmının ise Orta Anadolu’nun bazı bölgelerine göç ettikleri anlaşılmaktadır.

Anadolu’ya Balkanlar yoluyla gelen Kıpçaklara ise Bizans devleti aracılık etmiş­tir. Bizanslılar kendilerini savunmak amacıyla XI. yüzyıldan başlayarak XIII. yüzyı­la kadar birçok Kıpçak zümresini Anadolu’nun değişik yerlerine yerleştirmiştir. Bi­zans İmparatoru Vazatses zamanında (1222-1254) on binin üzerinde Kıpçak Trak­ya’dan getirilerek Menderes vadisine, Frikya’ya ve Kastamonu civarına yerleştirildi­ği belirtilmiştir.[24]

XHI. yüzyılda Altınorda Devleti ve Mısır Memlüklüleri arasındaki köle ticareti sayesinde de Anadolu’ya birçok Kıpçak köle getirilmiştir. Kastamonu’da kurul­muş Çobanoğulları zamanında Kırım’ın Kefe limanı ve Kastamonu arasında deniz ticareti yapıldığı ve bu sayede Deşt-i Kıpçak’tan Anadolu’ya on bin hanenin üs­tünde Kıpçak Türkü geldiği bazı kaynaklarda geçer.[25] Bu sayede Batı Karadeniz bölgesine önemli ölçüde Kıpçak Türkü yerleşmiştir. Bartın ve çevresi ağızları üze­rinde yapılan araştırmalar bu bölgelerde Kıpçak lehçesinin izlerini ortaya koymuş­tur. Verilen bilgilere dayanarak Karadeniz bölgesinde bazı kötü niyetli devletlerce yapılan ayrılıkçı politikanın aslında hiçbir dayanağının olmadığı, bu bölgelerin Kıpçakların geçiş ve yerleşim alanları olması hasebiyle Türk menşeli olduğu kati­yetle ispatlanmış olur.

Kıpçaklar başta Balıkesir, Bursa, Eskişehir ve Ankara olmak üzere Anado­lu’nun çeşitli bölgelerinde Tatar olarak adlandırılmaktadır. Aslında bunlar Kıpçakların ve Peçeneklerin kalıntılarıdır. Bu kalıntıların kökünü de Kırım ve Kazan Türkleri oluşturmaktadır. Orta Anadolu’da bulunan Çankırı’ya bağlı Kıvçak Köyü, Trabzon’a bağlı Aşağı Kumanit (şimdiki Aşağıçavuşlu) Köyü, Diyarbakır’a bağlı Gomaniayınbirlik (şimdiki Çökeksu) Köyü, Muş’a bağlı Gomagorgo (şimdiki Dallıoz) Köyü, Aydın’a bağlı Arpaz (şimdiki Esenköy), Tunceli’ye bağlı Bomak (şimdiki Düzpelit), Mardin’e bağlı Borsunca (şimdiki Cevizli), Ankara’ya bağlı Bursal (şimdiki Yaylabağ), Malazgirt ilçesine bağlı Koman (şimdiki Yaşaroğlu) Köyü Kıpçak/Kuman kalıntılarıdır.[26]

Kıpçaklar aynı zamanda özellikle XI. yüzyıldan itibaren Kafkaslardan Anadolu topraklarına yoğun bir şekilde girmeye başlamıştır. Kıpçakların Kafkaslardan Ana­dolu’ya girmesiyle Ortodoks Bagratlılar ile birlikte ittifak kurarak Selçukluların elinde bulunan Tiflis, Ardahan, ve Çorak bölgelerini almaları fazla uzun sürmemiş­tir. Selçuklular ile yapılan bu mücadelelerden sonra uç bölgelere tamamen Kıpçak aileleri yerleştirilmiştir. Buna bağlı olarak bugüne kadar, Ahılkelek, Ardahan, Arda­nuç, Oltu, Tortum, Şavşat ve Artvinç bölgesinde oturan yerli halkların konuştukları Türkçe Kıpçak ağzıdır. Ayrıca sarı saçlı, renkli gözlü, uzun boylu olan bu bölge in­sanlarının Kıpçak tipine benzemesi ve Kıpçakların güzelliğini günümüze kadar taşı­dığı su götürmez bir gerçektir.[27]

Kıpçaklar Anadolu’nun değişik bölgelerine farklı zamanlarda yerleşmişler­dir. Özellikle de Karadeniz Bölgesinin Türkleşmesinde önemli roller üstlenmiş­lerdir. Bugün Türkiye’nin birçok yerinde Kıpçak, Peçenek ve Uzlardan kalma yerleşim alanları bulunmaktadır. Bu yerleşim alanlarının bir kısmı tespit edil­mekle birlikte bir kısmı ise Kıpçak boylarının daha başka Türk boylarının içinde eriyerek o boyun ismi altında varlıklarını sürdürmüş olması dolayısıyla tespit edilememektedir.

B- Suriye ve Mısır’da Kıpçaklar

Kıpçakların bu bölgelerdeki faaliyetlerine baktığımız zaman aklımıza gele­cek ilk devlet Memlüklüler olacaktır. Suriye ve Mısır’da Kıpçak unsurlarına yüzyıldan itibaren Eyyübiler devletinde rastlanır. Eyyübiler devletinin ku­rucusu Selahaddin Eyyübi ve halefleri zamanında orduya birçok Memluk alın­mıştır. Memluk kelimesi bizim anladığımız kadarıyla bir kimsenin mülkiyetin­de bulunan esir anlamında kullanılmaktadır. Bu kelime daha sonraları halife, hükümdar veya emirlerin köle olarak alıp özel bir eğitimle yetiştirerek muha­fız birliklerini oluşturdukları askerler olarak kullanılmıştır.[28] Eyyübi Devleti­nin son dönemlerinde (1240-1250) başta Kıpçak olmak üzere çeşitli Türk kavimlerinden oluşan birliklerin etkisi artmıştır. Özellikle Moğol istilasına uğra­yan Kıpçak bozkırından getirilen Kıpçakların aynı kışlada tutuldukları için ana dillerini unutmadıkları ve zamanda devletin askeri ve idari kademelerinde bü­yük oynadıkları görülür.[29] XIII. yüzyıla Suriye ve Mısıra özellikle Kıpçakların çok gelmesinde Kıpçak bozkırlarında ekonomik durumlarının bozulup, kıtlık ve hastalıklardan hayvanlarının telef olması etkili olmuştur. Bu gibi sebepler­den dolayı Kıpçaklar da Rusların adetlerine uyarak gençlerini parayla satmış­lardır.[30]

Kıpçak köle ve cariyeleri, İslam ülkelerine Anadolu yoluyla sevk edilmiştir. Anadolu’da bulunan Sivas kölelerin mübadele merkezi olmuştur. Menşei Kıpçak ve Kafkas kavimlerinden olan Mısır Memluk Devleti orduları ve bazı Selçuklu devlet adamları olan köleler hep Sivas’ta satılmış veya Sivas’tan götürülmüştür. Eyyübiler zamanında Moğol istilasının sebep olduğu karışıklık sırasında cesaretleri, ok atma ve savaşmaktaki üstün vasıfları, vücut yapılan ve sadakatleri gibi özellikleri sebe­biyle pek çok Kıpçak satın alınmıştır. Çoğunluğunu Kıpçak ve Harezmlilerin oluş­turduğu bu Türklerden ayrı bir Memluk grubu oluşturulmuş ve bunlar Nil nehri üze­rindeki Ravza Adasına yerleştirilmişlerdir. Kıpçaklardan oluşturulan bu Memluk gurubuna daha sonraları Bahri Memlüklüler (Memaliku’l-Bahriye) ismi verilmiştir. Bahri Memlüklüler başlangıçta Necmeddin Eyyüb’ü güçlendirmişlerse de, zamanla Memluklülerin kuvvetlenmesi Fatımilerde olduğu gibi, Eyyübi sülalesinin de yok ol­masına sebep olmuştur.[31] Böylece Mısır’ın kaderi tamamiyle Bahriye Memlüklülerinin eline geçmiştir.

Mısır’da kurulan Türk Memlûk Devleti, Arapça kaynaklarda Türkiye Devleti olarak geçmektedir. Türk Memlüklülerinin ilk sultanı Melik’üs Salih’in Türk asıllı hatunu Şecerüddür ile evlenen Aybek olmuştur. Memlüklü Devletinde Kıpçaklar devletin idari ve askerî yapısında genel olarak etkili olmuşlardır. Türk Memlüklü Devleti içerisinde tarihe geçmiş ve menşe itibariyle Kıpçak olan Kutuz, I. Baybars ve Kalavun gibi komutanlar ve sultanlar vardır.

C- Hindistan’da Kıpçaklar

Hindistan’daki Kıpçakları anlatmak istersek ilk olarak aklımıza gelecek devlet Delhi Türk Sultanlığıdır. Bu devlet içerisinde Kıpçaklar genelde Şemsiyye hanedanı (1211-1266) ve Balaban hanedanı (1266-1290) arasında etkili bir rol oynamışlardır.

XIII. yüzyılın başlarında kurulan ve bu yüzyıla damgasını vuran, Hindistan’da Türk kültürünün ve İslamiyet’in yayılmasına önderlik eden Delhi Türk Sultanlığında Kapçak­lar önemli bir role sahiptirler. Şemsiyye hanedanı ve Balaban hanedanı dönemlerinde devlet bizzat Kıpçak menşeli sultanlar tarafından yönetilmiştir.[32]

Delhi Türk Sultanlığının kurucusu Türk komutan Kutbeddin Aybeg’dir, 1211 yılında Delhi Türk Sultanlığının başında Aybeg’in kölesi ve Türkistan’daki Kıpçakların İlbari kabilesinden olan Şemseddin İltutmuş bulunmaktadır.[33] İltutmuş taht’a çık­masından itibaren ülkeyi bölünme tehlikesinden kurtarmak ve kuvvetlendirmek için çaba sarf etmiştir. Sultan İltutmuş Delhi Türk Sultanlığının en büyük devlet adamı ünvanı ile birçok kaynakta anılmaktadır. Bazı tarihçiler onu Hindistan’daki Türk Sultanlığının gerçek kurucusu olarak kabul ederler.

Delhi Türk Sultanlığını Kutbiler ve Şemsilerden sonra 1266-1290 tarihleri ara­sında Balaban ailesi yönetmiştir. Bu ailenin başı Gıyasuddin Balabandır. Balaban ai­lesi Kıpçak kabilelerinden Alp-eri (İl bari)ye mensuptur. Gençliğinde Moğolların eline esir düşen Balaban önce Bağdat’a oradan da Gürecat’a götürülmüştür. Daha sonraları ise satın alınarak Delhi’ye götürülmüştür. Kısa bir süre sonra Sultan İltutmuş’a satılarak sarayda iyi bir eğitim almış ve vezirliğe kadar yükselmiştir.[34] Bala­ban Sultan Mahmut’un ölümü üzerine Gıyasuddin unvanı ile tahta geçmiştir. İltut­muş gibi Kıpçak Türklerinden olan Balaban döneminde Türk idaresi bütün gücü ile yükselmiştir. Onun anlayışına göre soylu ve asil demek Türk demektir. Hayatı bo­yunca Türk olmayanlara devletin idari kademelerinde yer vermemeye özen göster­miştir. Tahtta bulunduğu süre içerisinde Moğol istilasına karşı başarılı olmuş ve İsla­miyet’in Hindistan’da yayılmasına katkıda bulunmuştur.

Ç- Doğu Avrupa ve Balkanlarda Kıpçaklar

Kıpçakları Doğu Avrupa’da görünmeleri XI. yüzyıla rastlamaktadır. 1060 yılın­dan sonra Uzları takiben Tuna boyuna doğru ilerlemişler ve 1064’te Uzları Tuna’nın güneyine kovalamışlardır. Kapçaklar aynı zamanda Erdel-Macaristan yönünde de ilerlemişlerdir. Dolayısıyla XI. yüzyılın sonlarına doğru, Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırlar tamimiyle Kapçakların eline geçmiştir.[35]

XI. yüzyılın sonunda Güney Rusya, Moldova ve Eflak bölgelerini tamamiyle ele geçiren Kapçaklar, bundan sonra da Bizans’a Macaristan’a ve hatta Lehistan’a akın­lar yapmışlardır. 1091’de Macaristan’a giren Kapçaklardan bir kısmı XII. yüzyılın ilk yıllarında Macaristan’da askerlik hizmetinde bulunmuşlardır.[36]

Kapçaklar XII. yüzyıl boyunca hayatlarının büyük çoğunluğunu Dnester boyları ve Tuna nehrinin aşağı taraflarında geçirmişlerdir. Ayrıca bu dönemde bu bölgede Kıpçakları rahatsız edecek başka bir boy da kalmamıştır. Kapçakların büyük çoğun­luğu XII. yüzyıl boyunca Macaristan’a gitmiş ve Macar Kralının hizmetine girmiştir. Onlar, Macar Kralının ordusunda atlı askerler olarak görev almışlardır.[37] Buradan da anlayacağımız gibi Kıpçakların büyük çoğunluğu doğudan batıya doğru kayarak Ma­car orduları içerisinde görev almışlardır. Belki de daha sonraları buraları yurt edine­rek Macar grupları içerisinde tamamen yok olmuşlardır.

1239 yılında Kıpçakların Moğollarla yaptıkları savaşta yenilmeleri üzerine Kotyan önderliğinde yaklaşık kırk bin Kapçak Macaristan’a sığınmıştır.[38] XIII. yüzyıldan itibaren artık nüfusu iyice azalan Macaristan’da Kapçaklar çoğunluğu ele geçirmişler ve askeri güç haline gelmişlerdir. Kapçaklar Macaristan’a kabul edilmeleri halinde Hıristiyan olacaklarını vaat etmişlerdi, ancak buna uymadılar. Bunun üzerine Kıpçakların varlığından rahatsız olan Macar kralı Kıpçak ileri ge­lenleri ile bir antlaşma yaparak bu duruma son verdi. Bu antlaşma ile Kapçaklar, Hıristiyan olmayı, ev yaparak göçebe hayatı bırakmayı, Hıristiyan esirleri serbest bırakmayı kabul ettiler. Kıpçakların yerleşme alanları olarak da Tuna ile Tisa ne­hirleri ve Maroş-Temeş ırmakları arası belirlendi. Bu kararları beğenmeyen bir kısım Kapçaklar ayaklanmışlarsa da başarılı olamadılar ve alınan kararı benimse­mek zorunda kaldılar.[39] Bu antlaşma onların sonunu hazırlamış ve Macarlaşmalarını kolaylaştırmıştır.

Kapçaklar Doğu Avrupa ve Balkanlarda sadece Macaristan’a değil aynı zamanda Romanya ve Bulgaristan’a da göç etmişlerdir. Romenleri Kapçaklarla olan münase­betleri artık bilinen bir gerçektir. Bunun en önemli kanıtı olarak da Erdel ve Boğdan bölgesine Kapçaklar zamanında “Kumania” denilmesidir.[40] Hatta Romen Devletinin oluşumunda Türklerin oynadıkları rolü, Romen şahıs isimlerinde ve Eflak-Boğdan nehir adlarında birçok Türkçe kelimeye rastlanılması da tam olarak açıklayabilir. XV. ve XVI. yüzyıl belgelerinde geçen Romen devlet büyükleri ve soylu ailelerin adları arasında; Alckuş, Akbaş, Bağbars, Barak, Bars, Belçir, Berendey, Bilik, Boz­doğan, Buğa, Kara, Kızıl, Kazan, Şişman, Temirtaş, Tok ve Ötemiş gibi Kapçak isimlerine rastlanır. Romanya’da bulunan bazı köy adları da Türkçe’dir.[41] Bütün bunlar Kıpçakların buralarda yaşadığının kanıtlarıdır.

Romenlerin ilk Hükümdar sülalesinin kurucusu olan Basaraba’nın Türk olduğu ileri sürülmektedir.[42] Basaraba ismi (basar-aba) o dönemde Türk bölgelerinde ve Altınorda devletinde oldukça yaygın olarak kullanılmıştır.[43] Rasonyi bu bölgelerde Kıpçaklar ile Tatarların iç içe yaşadıklarını kaydetmektedir. Her ne olursa olsun Kıpçaklar Romanya’da tarihi belge niteliğinde yeterince iz bırakmışlardır.

XII. yüzyıldan itibaren Kıpçaklar Ukrayna ve Romanya üzerinden Balkanlara in­meye başlamışlardır. XII. yüzyıl sonlarına doğru Kıpçaklar Bulgarların teşkilatlan­masında önemli rol oynamışlardır. 1185-1237 yılları arasında Tuna nehrinin kuze­yinde yaşayan Kıpçaklar Bizans’a karşı Bulgar İstiklal mücadelelerinde önemli rol­ler oynamışlardır. Bu mücadeleler sırasında II. Bulgar devletinin başına geçen Çar Asen (1187-1196) Kıpçak menşelidir.[44]

1240-1241 Moğol istilasının başlaması ve Kıpçak Bozkırını da etkilemesi sonucu bir gurup Kıpçak Aşağı İdil ve Don boyundan Orta İdil ve Bulgaristan’ın dağlık ve ormanlık alanlarına gelerek Balkanlardaki Kıpçak nüfusunu arttırmışlardır. Bizans İmparatoru Vatatzes Moğol baskısından kaçan bu Kıpçakların bir kısmını toprak karşılığı askeri hizmet yükümlülüğü şartı ile Trakya, Makedonya ve Batı Anadolu’­ya (Menderes Vadisi civarlarına) yerleştirerek Bulgar Krallığı içerisinde bulunan di­ğer Kıpçak kabilelerine karşı kullanmıştır.[45]

XIII. yüzyılın sonlarında Bulgar Krallığının başında Kıpçak asıllı biri olan Terter bulunmaktaydı. Bu dönemde Kıpçaklar Bulgar Krallığını tamamen ellerine ge­çirmişlerdir. Terter Han zamanında Bizans etkisi tamamen yok edilmiş ve Terter Han’ın kendisi de Altınorda Devleti içerisinde görev alan Nogay Han’a dayan­mıştır. Nogay Han hakimiyeti altında bulunan Bulgar Krallığı içerisinde o kadar etki sahibi olmuş ki tahta geçecek kişileri bile o belirler olmuştur.[46] Bulgaristan’da Osmanlı hakimiyeti kuruluncaya kadar Nogay Han’ın etkisi ile Bulgar tahtına birçok Kıpçak asıllı kral gelmiştir. Ancak 1393 yılından itibaren Osmanlıların bölgeye hakim olması ve II. Bulgar devletine son vermesiyle Bulgaristan’daki Kıpçak egemenliği de son bulmuştur.

D- Altınorda Devleti ve Hanlıklar İçerisinde Kıpçaklar

Altınorda Devleti 1241-1502 yılları arasında merkezi Aşağı İdil (Volga) boyla­rında olan ve genel olarak Doğu Avrupa’da kurulmuş bir Türk-Moğol devletidir. Altınorda Devleti, Moğollar (Tatarlar), Bulgar Türkleri, Kıpçaklar, Hazarlar, Slavlar ve bazı diğer Türk kabileleri ve etnik guruplardan oluşmuş olağan bir devlettir. Ancak Altınorda devletinin asıl kütlesini Deşt-i Kıpçak’taki Kıpçaklar oluştur­maktaydı.[47] Kapçakların oturdukları ve yayıldıkları sahayı ifade eden Deşt-i Kıp­çak tabiri, XI. yüzyılın ortalarından XIII. yüzyılın ilk yarısına kadar olan devrede­ki Kıpçak Hanlığı’nın yayıldığı sahayı ifade eder. Deşt-i Kıpçak, doğuda İrtiş ır­mağından başlayıp, Batı Sibirya’yı, Hazar denizinin ve Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırları da içine alır. Deşt-i Kıpçak’ın batıdaki sınırı ise Karpat dağlarına dayan­maktadır. Ayrıca Deşt-i Kıpçak güneyde Kırım’ı içine alarak, Kuzey Kafkasya’da ki Kuban ve Terek ırmakları sınır olmak üzere Hazar denizine, Aral gölüne, ora­dan da Seyhun boylarına kadar uzanan geniş bir sahayı ifade etmektedir.[48] Deşt-i Kıpçak adı Moğollar döneminde muhafaza edilmekle kalmayarak, o dönemin kül­tür dünyası içerisinde Çin’den Endülüs’e kadar yayılmıştır.

Altınorda Devletinin kurulduğu saha eskiden Kıpçakların yurdu idi. Bu topraklar Tatarlar (Moğollar) tarafından işgal edilince, Kıpçaklar onlara tabi oldular, daha sonra ise Kıpçaklar ve Tatarlar karışarak akraba oldular. Tatarlar zamanla Kıpçaklaştılar.[49] Tatarların ya da diğer bir deyişle Moğolların Kıpçaklaşması olayı herhalde önce bozkırlarda başlamış ve zamanla diğer bölgelere de yayılmıştır.

Ünlü bilim adamı Carpin 1246 yılında Deşt-i Kıpçak’tan geçtiği sıralarda bu böl­gede yaşayan göçebelerin zenginliğinden bahsetmiştir. Zaten Altınordu devleti içeri­sinde göçebe ekonomisinin önemli bir yeri vardır. Bu göçebelerin ana kütlesini de Kıpçaklar oluşturmuştur.[50] Altınordu devleti belli bir zaman sonra Timur Devletinin saldırılarına daha fazla dayanamayarak Kazan, Kırım, Astrahan (Hacı Tarhan), Ka­sım, Nogay ve Sibir gibi hanlıklara bölünmüştür. Fakat hanlıklar içerisindeki Kıpçak rolü devam etmiştir.

Uluğ Muhammed Han tarafından İdil ve Kama Bulgarları topraklarında kurul­muş olan Kazan Hanlığının esas kütlesini Kazan Türkleri oluşturmaktaydı. Kap­çaklar ise İdil Bulgarları ve diğer Türk boylarıyla karışarak Kazan Türklerinin et­nik unsurunu oluşturmuştur.[51] Kıpçak/Kuman dili üzerine yapılan çalışmalar sonu­cunda Kıpçak dilinin şu anda Kazan da yaşayan Türklerin diline büyük oranda benzediği tespit edilmiştir.[52] Buradan da anlayacağımız gibi Kazan hanlığının ku­rulmasında etkili olan Kıpçak Türklerinin torunları günümüzde hala Tataristan, Başkurdistan ve Çuvaşistan sınırları içerisinde varlıklarını sürdürmektedirler.

Kıpçakların etkili olduğu diğer bir hanlık ise Kırım Hanlığıdır. Altınorda Devleti parçalandıktan sonra kurulan hanlıklar içerisinde en büyüğü ve en önemlisi de bu hanlık olmuştur. Daha önce tarifini yaptığımız Deşt-i Kıpçak tabiri içerisinde Kırım yarımadası önemli bir yere sahiptir.

Kırım Hanlığı, Kırım Yarımadası, Taman, Kıpçak ve Kabartay adında dört bölgeden oluşmuştur. Kırım Hanlığı içerisinde Kıpçakların yanı sıra Şırınlar, Argınlar ve Barınlar da önemli birer unsurdurlar. Bu boyların beyleri Karaçi unvanıyla hanlığın idaresinde nüfuz sahibi olmuşlardır.[53] Ancak Kırım hanlarına ait namelerde ve tarhanlık yarlıklarında Kıp­çak Türkçesi’nin kullanılması[54] Kıpçak unsurunun ağır bastığını göstermektedir.

Altınordu Hükümdarlarından Küçük Muhammed’in torunu Kasım Han tarafından kurulan Astrahan Hanlığı içerisinde de Kıpçaklar esas rolü üstlenmişlerdir. Astrahan Hanlığı­nın kurulduğu Ejderhan (Astrahan) bölgesinde XI. yüzyıldan itibaren Kıpçaklar yaşamış­tır.[55] Genellikle göçebe topluluklardan oluşan bu hanlığın tarihi tam olarak bilinmemekte­dir. Fakat Altınordu Devletinin hakim olduğu bütün sahalarda etkisini gösteren Kıpçak unsurunun Astrahan Hanlığı içerisinde de kendisini göstermesi doğal bir sonuç olacaktır.

Altınordu Devletinin kumandanlarından biri olan Nogay tarafından kurulmuş olan Nogay Hanlığı’nın esas unsurunu Kazan, Kırım, Astrahan Hanlıklarında olduğu gibi yine Kıpçaklar oluşturmuşlardır. XIII yüzyılda oluşan Nogayların torunları olan ve bugün Kafkasya’da yaşayan Nogaylar ve Kumuklar arasında Kıpçak, Kanglı, Nayman gibi boy adları hala vardır. Günümüzde Özbekistan suları içerisinde yaşa­yan Karakalpaklar da esas olarak Kıpçaklardan oluşmaktadır. Hatta halk rivayetleri­ne göre Karakalpaklar Nogaylardan kopmadılar.[56]

Sonuç itibariyle baktığımız zaman Kapçaklar belki siyasi bir birlik oluşturamayıp kendi adlarını taşıyan bir devlet kuramasalar da birçok devletin kurulmasında ve oluşumunda büyük roller üstlenmişlerdir. Bu kadar geniş sahada göçebe olarak yaşamaları da bunda etkili olmuştur. Yoksa göçebe olarak yaşamasalardı Mısır’dan Uk­rayna steplerine, Sibirya’dan Anadolu ve Bulgaristan’a kadar olan geniş sahada var­lıklarını hissettirmeleri ve iz bırakmaları imkansız olurdu. Bu sayede günümüzde bile Kıpçakların izlerine Îdil-Ural bölgesi, Kafkaslar, Balkanlar, Anadolu, Mısır, Hindistan, Kırım, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan, Romanya, Yunanistan, Litvanya gibi yerlerde izlerine rastlamamız mümkündür.

 Salih YILMAZ

Ankara Üniv. DTCF, Genel Türk Tarihi, Doktora Öğrencisi.

Kaynak: Türk Dünyası Araştırmaları Sayı: 140 Ekim 2002

---

Dipnotlar:

[1] Kaşgarlı Mahmud,Divan-ü.Lügati’t Türk, (Çev: Besim Atalay), Ankara, 1992, II, s. 276; III, s. 351.

[2] a.g.e., in, s. 217; IV, s. 372.

[3] Rasonyi, Lazslo, Tarihte Türklük, TKAE, Ankara, 1983, s. 136.

[4] Kurat, A.N., Peçenek Tarihi, İstanbul, 1937, s. 184.

[5] Kurat, A.N., IV-XVIII. Yy. Karadeniz Kuzeyindeki Tiirk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1992. s. 69.

[6] a.g.e., s. 70.

[7] Rasonyi. Lazslo, Tiirk Devletinin Batıdaki Varisleri ve İlk Müslüman Tiirkler, (Haz: Ş.K. Seferoğlu-Ad- nan Müderrisoğlu), Ankara, 1983, s. 28.

[8] Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü. Boğaziçi Yayınlan, İstanbul, 1993, s. 176.

[9] Ögel, Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Ankara, 1979, s. 152.

[10] Togan, Z.V., Umumi Türk Tarihine Giriş. İÜEF Yay., İstanbul, 1981. s. 159.

[11] Rasonyi, Tarihte Türklük, s. 139-140.

[12] Kafesoğlu, a.g.e., s. 177.

[13] Ögel, a.g.e., s.152-153; Kurat, Karadeniz Kuzeyindeki , s. 327.

[14] Rasonyi, a.g.e., 139-140.

[15] Kural, a.g.e., s. 75.

[16] Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Yukarı Kür ve Çoruh Boylarında Kıpçaklar, TTK Yay., Ankara, 1992, s. 70.

[17] Kirzioğlu, M. Fahrettin, Kars Tarihi i, İstanbul, 1953, s. 373.

[18] Kırzıoğlu, a.g.e., s. 376-377.

[19] Kırzıoğlu, a.g.e., s. 377.

[20] Kırzıoğlu, a.g.e., s. 379-382; Kırzıoğlu, Yukarı Kür ve Çoruk.., s. 118-120.

[21] Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Boğaziçi Yayınlan, İstanbul, 1993, s. 275.

[22] Turan, a.g.e., s. 273.

[23] Gökbel, Ahmet, Kıpçak Türkleri, İstanbul, 2000, s. 69; Köymen, M. Altay, “Selçuklu Hükümdarı Bü­yük Alaaddin Keykubat ve Anadolu Savunması”,Belleten, LII/205, 1988, s. 1539-1547.

[24] Rasonyi, Tarihte Türklük, s. 154; Gökbel, A., a.g.e., s. 161.

[25] Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, s. 310-312. Gökbel, s. 162.

[26] Eröz, Mehmet, Atatürk Milliyetçilik, Doğu Anadolu, İstanbul, 1987, s. 276.

[27] Kayabalı, İsmail – Arslanoğlu, Cemender, “Osmanlıların Fethinden Önce Kuzey Doğu Anadolu Sınırlarımızdaki Ardahan-Çıldır-Posof ve Hanak Bölgesinin Türklüğü, Köyler ve Köy Adları”, Türk Kültürü, XV126, Ankara, 1973, s. 375.

[28] Yıldız, H. Dursun, İslamiyet ve Türkler, İstanbul, 1980, s.80.

[29] Kurat, Karadeniz Kuzeyindeki. s. 99.

[30] Kafesoğlu, a.g.e., s. 181-182.

[31] Kopraman, K. Yaşar, Mısır Memlüklüleri Tarihi, Ankara, 1989, s. 3, 4, 5.

[32] Kafesoğlu, a.g.e„ s. 182; Kafesoğlu, İbrahim, “Türkler”,/k, XII/2, MEB Yayınlan, İstanbul, 1988, s. 263.

[33] Konukçu, Enver, “Hindistan’da Kurulan Türk Devletleri”, Tarihle Türk Devletleri /, Ankara, 1987, s. 350-351.

[34] Köprülü, O. Fuad, “Balaban Han”, İA, V, İstanbul, 1992, s.3.

[35] Kurat, a.g.e., s. 73.

[36] Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s.179; Safran, Mustafa, “Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lügatlara Göre Kuman/Kıpçaklarda Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Yaşayış”, TKAE, Ankara, 1993, s.15.

[37] Kurat, a.g.e., s.81-85.

[38] Rasonyi, Lazslo, “Tuna Havzasında Kummlaf’,Belleten, IH/11-12, Ankara, 1939, s. 410-411.

[39] Rasonyi, a.g.e„ s. 411-412.

[40] Rasonyi, Türk Devletinin Batıdaki Varisleri, s.42-43.

[41] Kafesoğlu, a.g.e„ s. 183; Rasonyi, Lazslo, “Kuman Özel Adlan”, TKA (1966-1969), Ankara, 1973, s. 74.

[42] Kafesoğlu, a.g.e., s. 183.

[43] Gürün, Kamuran. Türkler ve Türk Devletleri Tarihi /. Karaca Yayınları, Ankara, 1981, s.259.; Kafes­oğlu, a.g.e., s. 183.

[44] Rasonyi, Tarihte Türklük, s.153-154; Kafesoğlu, a.g.e., s, 183.

[45] Kurat, A.N., “Bulgaristan”, IA, MEB Yayınlan, İstanbul, 1970, s. 799; Rasonyi,a.g.e., s. 154.

[46] Acaroğlu, M.Türker, Bulgaristan ‘da Türkçe Yer Adlan Kılavuzu, Ankara, 1988, s. 14.

[47] Saray, Mehmet, “Altın Orda Hanlığı”,İA, II, DİA, İstanbul, 1989, s.538-540.

[48] Alpargu, Mehmet, Yeniçağda Kazak Türkleri, Ankara, 1996, s. 11-12.

[49] Yakubovsky, A., Altınordu ve Çöküşü, (Çev: Haşan Eren), Ankara, 1992, s. 34-35.

[50] a.g.e., s. 54-57

[51] Kurat, A.N., “Doğu Avrupa Türk Kavim ve Devletleri”, TDEK, Ankara, 1976, s. 747.

[52] Kurat, Karadeniz Kuzeyindeki. s. 153-154.

[53] İnalcık, Halil, “Kınm Hanlığı”, TDEK, Ankara, 1976, s. 951.

[54] Kurat, Karadeniz Kuzeyindeki. s. 217-229.

[55] Arat, R. Rahmeti, “Astırhan”,İA, I, MEB Yayınları, İstanbul, 1965, s. 680-682.

[56] Yılmaz, Salih, “Karakalpak Türkleri”, DAV, Tarih Dergisi, Temmuz 1998, s. 24-31.