KUMAN - Kıpçakların Türkiye'de Yaşayan Boylarının Adı ve Oturdukları Yerler

KUMAN - Kıpçakların Türkiye'de Yaşayan Boylarının Adı ve Oturdukları Yerler

KUMANLAR – KIPÇAKLAR

Kumanlar, Rus kaynaklarında Polevest, Bizans kaynaklarında Kuman, Ermeni kaynaklarında Khartes, Alman kaynaklarında Falben olarak adlandırılmaktadır. Çeşitli dillerdeki bu sözcükler saman beyazı, açık sarı, sarışın, sarı saçlı anlamlarını taşır. Sarışın olma, Kun + sarı + Kıpçak birleşiminden oluşan Kumanların bazı boylarının belirgin özelliğidir.

Balkanlar’dan inen ve Bizans’a saldıran Peçenekleri, Bizans’ın çağrısıyla yenip dağıtan Kumanların bir grubu 1094’te Edirne’ye dek gelip tüm Balkanları ele geçirir. Sonrasında Bizans’la savaşıp, yenilirler. Kuzeyde ikiyüz yıl yaşayabilen bir devlet kuran Kumanlar, 1238’de Moğollara yenilip dağılmak zorunda kalırlar. Bu tarihlerde Balkanlara inen Kumanlar, Bizans tarafından Tımar ve askeri görevler verilerek, Trakya, Makedonya ve Anadolu’da Menderes koyağında yurtlandırılır. Dağılan Kumanların bir kısmı Macaristan’a geçerken bir kısmı da Moğolların sürüklediği doğulu Kumanlara katılır. Diğer bir kısmı ise Kafkaslardan Gürcistan’a iner. Batıda, Bizans, Macaristan, Bulgaristan, Romanya ve Rusya hattında önemli roller oynayan Kumanlar, doğuda Gürcistan’ın ‘altın çağ’ yaşamasına katkıda bulunurlar. Trabzon Krallığı’nda ve Mısır’a dek uzanan alanda etkinliklerini sürdürürler.

Kumanların, Karadeniz kuzey alanları ve Kuzeydoğu Anadolu Trabzon bölgelerinde önemli etkileri var. Kumanların bu bölgeye girmeleri Kafkasya ve Gürcistan üzerinden olmuştur. Gürcistan Kralı David Ağmaşenebeli [1091–1125], ülkesinin durumunu düzeltmek için pek çok yeni düzenleme / reform girişiminde bulunur. Kendi komutasında sürekli ve türeli bir ordu kurmak ereğiyle, Kuzey Kafkasya’ya gidip orada Kuman-Kıpçak oymaklarıyla anlaşır ve paralı asker konumundaki ordusunu kurar.

Kumanlar, öncel yıllarda da Gürcü ordusunda Paralı asker olarak hizmet vermişlerdi. Bu kez David, Kuman hakanı Atrak’ın kızıyla evlenerek ilişkilerini daha da sıklaştırır. 1118 yılında, Kumanlarla araları iyi olmadığı için, Kafkas geçitlerinde Kumanlara yol vermeyen Alanları yola getirir. Aralarında kayınbabası ve kayınkardeşininde bulunduğu kırkbeşbin kişilik Kuman kitlesini bu geçitlerden geçirip Gürcistan’a vardırır.

İki yıl sonra Kral David, Kuman Seçkin Kölelerinden oluşan [Kuman birliğine bağlı Peçenek ve Uz topluluğu] ve görevi Kral sarayını korumak olan beşbin kişilik özel koruma birliğinden başka, Kuman atlılarından oluşan kırkbin kişilik ordu kurar. Bu orduyla Şirvan, Aran ve Doğuanadolu’ya başarılı seferler yaparak, dörtyüz yıldır İslam egemenliğinde olan Tiflis’i 1122 yılında ele geçirip Gürcü krallığının başkenti yapar. Önceden bağlı olduğu Irak-Selçuklularına karşı koyup, 1123’te, sayıları ellibin’e ulaşan ordusuyla ülkesini Müslüman Oğuzların baskısından kurtaran David, sınırlarını da genişletir. Gürcü ordusunu oluşturan ve açılan bölgelere yerleştirilen Kumanlar, Hristiyanlığı benimserler. 1124 yazında Çoruh koyağına ve İspir bölgesine yerleşen Türkmenlere baskın yapıp onları kovan Kumanlar, buraları ele geçirip Türkmenlerden boşalan topraklara yerleşirler.

1118–1124 arasında Kuman Hanı Atrak’ın damadı olan ve 1124 yaz sonunda altmışbin atlıya ulaşan Kumanlardan oluşan ordusuyla, ülke sınırlarını altı katına çıkaran David, 1125’te ölür.

Davit’in yerine Dimitri kral olur. Dimitri’nin ilk işi, yurtlandırma sorunları yüzünden birkaç kez başkaldıran Kumanları Ardahan, Göle, Oltu, Tortum, Şavşat, Ardanuç, Yusufeli bölgelerine yerleştirerek yurtlandırma sorununu halletmesidir.

Davit zamanından bu yana, Kumanlarla utkudan utkuya koşan ordunun, başkomutanlık orununa Kuman asıllıların getirilmediği görülüyor. Bu durum, köşesine çekilen Dimitri’den sonra altı ay kadar Tahtta kalabilen oğlu IV. David’in yerine, Kuman desteğiyle tahta geçen III. Giorgi zamanına değin sürmektedir.

1110 yılından bu yana, Gürcistan Ordu Başkomutanlık Orunu, Orbelyanlı yönetsoyu elinde ocaklık biçiminde bulunuyordu. Bu durum 1177’ye değin sürer. Bu tarihte Kral olan III. Giorgi, tahtı ele geçirmesine yardımcı olan Kuman Kubasar Bey’i Başkomutanlığa atar. Geleneksel egemenliklerini yitiren Obelyanların özel iyelikleri de Kumanlara verilir. Giorgi’den sonra tahta çıkan, Kuman Prensesten doğma Kraliçe Thamar [1184–1214], baskılara dayanamayarak Kubasar Bey’i görevinden alır. Kubasar’a bağışlanan topraklara da el koyar. Saray oyunlarıyla orunu elinden alınan Kubasar Bey’e inme iner. Ölünceye değin Thamar tarafından kayırılır. Kubasar soyundan gelenler, saray oyunlarından ve olası bir öc durumundan kurtulmak için Doğukaradeniz Dağları’na sığınırlar. Cimil merkez olmak üzere Pazar, Çamlıhemşin, Sürmene’de yaşayan Kumbasaroğullarının, Kubasar soyundan geldiği söylenmektedir.
                     
Kraliçe Thamar döneminde, Gürcistan’a ikinci Kuman dalgası göç edip yerleşir. Eski Gürcü Tarihi, Yeni gelenleri eskilerden ayırmak için “Eski Kıpçak”, “Yeni Kıpçak” terimlerini kullanır.

Kuman / Kıpçakların, Ardanuç kalesi alınmasına değin olan dönemde, merkezi Ahıska olan Çıldır Atabekleri eliyle bölgede uzun süre egemenliklerini sürdürdükleri görülüyor.


Arap kaynaklarında adları Kıpçak olarak geçen Kumanlardan günümüze kalan yer adlarından bazıları;

Kumanların bu bölgeye girmelerinin Kafkasya üzerinden olduğunu görülür.
1118 yılında 45.000 ailelik bir Kuman kitlesi bu bölgeye yerleşmiştir.

Bir diğer büyük dalga da İran-Doğuanadolu-Maçka’dan Trabzon’a [Kirmanşahlar / Kavurtsoylular. Kavurtsoyu her ne denli başlarında, “isyancı” Selçuk prensleri olsa bile; bölgenin Turan halklarıyla eklemlenerek tümüyle Kuman olmuşlardır. Aynı tarihlerde].

1118–1124 arasında Kuman Hanı Atrak zamanı Kumanlar Ardahan, Göle, Oltu, Tortum, Şavşat, Ardanuç, Yusufeli bölgelerine yerleşir.

Kubasar Beğ çocukları İkizdere’ye bağlı Cimil Merkez olmak üzere Pazar, Çamlıhemşin, Rize ve Sürmene’nin Cimilit köyünde yaşayan ve Osmanlı döneminde de Tımar ve nüfuz sahibi Kumbasaroğullarının Kubasar’ın soyundan geldiği bilinir.

Gümüşhane / Yağmurdere ye bağlı Buğalı / Boğalı köyündeki Kubasar Tepesi bu adı taşımaktadır. Ayrıca Osmanlı fethinden sonra bölgeye ait Tapu Tahrir Defterlerinde gerek Boğalı köyünün ve komşu Arpalı (bu gün metruk eski Arpalı) ile Bağçeçik köylerinin isimleri Türkçe olmasına rağmen Osmanlının ilk dönemine ait Tapu Tahrir Defterlerinde Bağu Aslan dır.

İkinci büyük göç Kuman başbuğunun kardeşi Sevinç’in idaresinde yapılmıştır.

Latinlerin Bizans’ı işgal ettiği dönemde Kumanların birçoğu aileleri ile birlikte Trabzon’un civarında askeri bakımdan önemli yerlere yerleştiler.

Bafra bölgesindeki Kumanos ve civar köyler Kumanlar tarafından kurulmuştur.

15 ve 16. Asırda Trabzon bölgesinde yapılan Osmanlı Tahrirlerinin kayıtlı olduğu defterlerden Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir 52 numarada ki 1515/16 tarihli Trabzon Sancağı Mufassal Tapu Tahrir Defterinde yer alan kayıtlarda Sürmene nahiyesine bağlı Zavli köyünde 9 hanenin Kuman olduğu belirtilmiştir. Hoşoğlan, Timurci, Şişman gibi aile kayıtları mevcuttur.

Bu bölgede Türk orijinli Akbuğa, Anakutlu, Acakutlu gibi lakapların bulunduğu tahrir defterlerinden biliniyor.

Kars, Ardahan Ardanuç, Şavşat, Oltu, Tortum ve İspir bölgelerinin Beyi olan Kıpçaklı Atabek Büyük Beka / Böke Furtuna Deresi ile Çoruh nehri arsındaki bölgede hâkimiyet sağladıktan sonra İlhanlılara vergi öder ve asker vererek ordularının seferlerine katılırmış.

Kumanlara ait izlere, bölgede yaygın biçimde yer adları olarak rastlıyoruz.

• Aşağı Kumanit (şimdi Aşağıçavuşlu / Sürmene)
• Yukarı Kumanit (şimdi Yukarıçavuşlu / Sürmene),
• Kumanit (şimdi Kumludere / Of)
• Kumanondoz Mahallesi/Yaylası (Tonya Kalınçam köyü güney doğusunda)
• Komana Deresi (Vakfıkebir’in doğusunda)
• Komandere Vamenli (şimdi Ortaköy / Vakfıkebir)
• Komandere Raşî (şimdi Rıdvanlı / Vakfıkebir),
• Komandere Kadahor (şimdi Akköy / Vakfıkebir)
• Komandere Habel (şimdi Açıkalan / Vakfıkebir)
• Kumanovacık Yaylası (Espiye)
• Kumanyurdu Yaylası (Tirebolu)
• Koman Deresi/Alucra
• Koman Tepesi ve Koman Köyü

Bir de Kuman boylarının adlarını taşıyan yer adları vardır.

• Curtan / Cordan / Jortan / Yortan boyundan isim alan yerleşmeler;
• Arhavi'deki Curtan / Cordan köyü, Cordan Yaylaları ve Cordan Deresi
• Çaykara'ya bağlı Dağönü (Hanlut) köyünün Cordanlı Mahallesi
• Gezge (bu gün Gümüşhane / Yağmurdere Bucağına bağlı Güngören ) köyünün arazisi içinde yer alan ve şimdi mera olarak kullanılan küçük bir koyak olan Cordan tarlaları
• Boğalı köyü ve bu köydeki Kubasar Tepesi
• Tapu Tahrir Defterlerinde Yusufeli-Demirkent (Erkinis) Bucağında Osmanlı fethi öncesi Cortan / Yortan Beğ’e ait mülklerden sözedilmekte ve bunların Tımar sahiplerine gelir olarak verildiği kaydedilmektedir.
• Konguroğlu , Şişmanoğlu, Uzunoğlu, Temurc / Demircioğlu , Durut / Türütoğlu, Saral/Sarıalioğlu.
Kuman oymağı olan Kongur ya da Konguroğulları ismini taşıyan ailelere Trabzon’un doğusunda denize dökülen Değirmenderesi koyağında da rastlıyoruz. Adını Türk kavimlerinde çok sevilen bir at rengi olan Doru, Kızılkahverengi den alan Kongur adlı Kuman oymağına ve bu oymağın adını taşıyan ailelere Macaristan’da da rastlıyoruz.

Bölgede yaygın olarak bulunan bir başka Kuman oymağı da SARALLARDIR. Diğer Kuman boyları gibi Sarallar da bölgede Artvin Rize ve Trabzon illerinde yaygın olarak yerleşmişlerdir. Bu gün Of ilçe merkezi ile Solaklı deresi koyağında ve Sürmene'de bu adı taşıyan birçok aile yaşamaktadır. Kelimenin aslı Sarı + el / il----> Sarı'nın İli---------> Sarıali'nin İlidir.

Usta Aliler, Akkoyunlu Ustali (Anadolu da Ustacalı) adlı bir boyun bağlısıdırlar.

Ardeşen / Işıklı Ortaalan köyü halkının tümü Saral'dır. Artvin Zeytinlik Bucağı Yukarı Maden (Yukarı Hod) köyünün güney doğusunda de Saralet mezrası Manisa Gördes'de Sarallar köyü vardır.

Şişmanoğulları ise Rize’den Samsun’a kadar bir sahada yayılmışlardır. Demircioğlu, Uzunoğlu, Durut/Türütoğulları da aynı bölgede yayılan Kuman oymaklarıdır..

Artvin Zeytinlik Bucağına bağlı köylerde Terteroğlu aile adı vardır. Bunlar Kuman Beyi Terter’den ismini alırlar.

Bölgede Kuman boylarından ismini alan bir yerleşim yeri de Borçka ‘dır. Borçka ismini bir Kuman boyu olan Borçoğlu (Macar kaynaklarında Borçsol, Rus kaynaklarında Burceviçi) den almaktadır.

Dağıstan, Yukarı-Kür Çıldır ve Çoruk boylarında adına rastlanan Kuman oymaklarından biride Kumar ya da Komar oymağıdır. Bölgede bulunan Komarit (Komarlar anlamında, şimdi Barış köyü / Of), Komara (şimdi Yalıncak köyü / Trabzon) köy isimleri bu oymağın bir kolunun da Trabzon bölgesinde yerleşmiş olduğunu göstermektedir.

Bölgeye Kumanlar’dan anı kalan bir diğer ad da kemençe’dir. Kemençe, Kumanlarda kişi adı olarak da kullanılmıştır. 1290'da Macar Kıralı IV. Laszlo’yu öldüren Kumanlardan birinin adı Kemenche idi. Kemençe adını Kumanların yayıldığı alanlarda da görmek olanaklı. Kırım yarımadasında Kemençe, Küçük Kemençe, Murzatar Kemençe adlı köyler bunlardan bazılarıdır. Gagauzlarda Kemençe sözcüğünün anlamı Keman olup Kemençe çalıp oynanan oyunun adı da Horondur. Ayrıca Gagauzlardan derlenmiş dil ve masal, bilmece vb gibi halk yazınına ilişkin yapıtların bir değerlendirmesi yapıldığı zaman Trabzon bölgesi ile çok büyük bir benzerlik olduğu görülür. Aynı şeyi Kumanlardan kalmış dil ve halk yazını araçları için de söyleyebiliriz.

Kuman boylarının taşıdığı isimlerden başka Kumanların kullandığı kişi adları da hem yer, hem de bölgede yaygın olarak kullanılan kök aile adı olarak karşımıza çıkmaktadır.

• Sürmenenin Yağmurlu / Cimilit köyünde bir mahallenin adı da Kumbasar Mahallesidir. Bu mahallenin sakinleri 2-3 yüzyıl önce İkizdere ilçesine bağlı Cimil köyünden gelmişlerdir.
• Maçka’daki İlaksa / İlaka (şimdi Mataracı)
• Akçaabat’ta ki Cagera (şimdi Ağaçlı)
• Araklı’da ki Koloşa /Kologsa (şimdi Taşgeçit)
• Of’taki Balek (şimdi Kıyıcık), Balaban
• Trabzon’daki Kanlika (şimdi Bastaş), Yomra da ki Timurculu köylerinin isimleri de Kuman menşelidir.
• Of’un Gürpınar köyündeki Kumandaşlar da bölgede Kuman yerleşmesine işaret eden bir aile adıdır.

Bölgede rastlanan Kuman kökenli yer ve aile adları:

Ayaz / Ayazoğlu, Balaban / Balabanoğlu, Balta / Baltaoğlu, Barkan, Buğa / Boğalıoğlu, Çakan, Çora, Kaba / Kabaoğlu, Kaban / Gabanlar, Kaçmaz, Kara, Karaca, Karduman, Kepenek, Koç, Koçali/Koçalioğlu, Koçkar, Kolbas, Külünkoğlu, Tepret / Tepretoğlu, Tolun, Toruntay, Ulaş, Yulaç

Macarlar Ural Dağlarının güneyinde yaşarken daha sonra Kuban Nehri civarında yaşamışlar ve ensonunda şimdiki Macaristan ovasına yerleşmişlerdir.

Sultan I. Selim’in Doğu Anadolu’yu açtıktan sonra Elazığ’dan gelerek Rize Kanboz / Musadağı ile Ortaköy’e yerleşmiş olan Terzioğulları, Gezoğulları, Kandemiroğulları, Köseoğulları, Harputoğulları / Harputlular gibi Türk soylu aileler de bu konuda sözkonusu edilmeğe değerdir.

Küçük Türkiye Devleti / Bahri Memlukların kurucuları da Kıpçak / Kumanlar dır.

***************************************


KAYNAKÇA
Hurşit Saral
Tarihsel Süreçte Doğukaradeniz / Dil-Tarih-Ekin

Ve bu kitabın oluşmasındaki ana kaynaklar.

* Âdem Işık / Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi
• Ahmet Vefik Paşa / Lehçe-i Osmanî
• Ali Araslan / Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri, Birinci Dünya Savaşında Batum’un Statüsü
• Ali Gündüz / Hemşinliler
• Ali Tayyar Önder / Türkiyenin Etnik Yapısı
• Artvin İl Yıllığı / 1973
• Bilal N. Şimşir /
• Büyük Sovyet Ansiklopedisi, “Hemşinliler” maddesi
• Claude Cahen / Pre Otoman
• Dimitri Kitsikis / Türk Yunan İmparatorluğu
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi
• F. U. Uspensky / Trabzon İmparatorluğu tarihinden Görüşler
• Fahir Armaoğlu / Siyasi Tarih
• Faruk Sümer / Oğuzlar
• G. Hovsepyan / Konular ve Araştırmalar
• Georges Dumezil /
• Hale Soysu / Kavimler Kapısı
• Halit Özdemir / Artvin Tarihi
• Hilmi Uran / Hatıralarım
• İ. Kayabalı – C. Arslanoğlu
• İbrahim kafesoğlu / Türk Milli Kültürü
• İkdam Gazetesi / Anavatana İlhak, 17 Ağustos 1334
• Kemal Karadenizli / Trabzon Tarihi
• Laszlo Rasony / Tarihte Türklük
• M. Adil Özer / Artvin ve Çevresi Savaşları
• M. Adil özer / Çoruh İli İle Bir Arada Bugünkü Şavşat
• M. Fahrettin kırzıoğlu / I. Selim Çağında Hopa ve Arhavi Köyleri
• M. Fahrettin Kırzıoğlu / Kıpçaklar
• M. Fahrettin Kirzioğlu / Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi
• Mehmet Bilgin / Doğukaradeniz
• Micharl T. Mecker / Karadeniz Türkleri Irksal ve Kültürel Geçmişlerine Bir bakış
• N. Berdzenişvili – S. Canaşia / Gürcistan Tarihi
• Nihat Erim / Devletlerarası Hukuk ve Siyasi Tarih
• Nimet Kurat Akdes / Peçenek Tarihi
• Osman Turan / Trabzon Tarihi
• Tatarlar Tarihçisi Hetum
• Tayip Gökbilgin / XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livası ve Doğukaradeniz Bölgesi
• Tuncer Baykaral / Anadolunun tarihi Coğrafyasına Girişi
• Veysel Atacan / Hemşin Bölgesi Osmanlı Mezar Taşları
• Yurt Ansiklopedisi, Artvin Maddesi
• Yurt Ansiklopedisi, Rize Maddesi
• Zeki Velidi Togan / Sakalar


HURŞİT SARAL