TÜRK MİTOLOJİSİNDE ŞAMANİZMLE İLGİLİ SEMBOLLER

4. 1. Hayvanlar

Şamanizmde şamanın gök ve yer tanrıları, iyi ve kötü ruhlarla temaslarında
aracı olarak bazı hayvanlara yer verilmiştir. Bugünkü Yakut şamanizminde "ije kıl"
denen hayvan eş ruhlar vardır ki bunlar şamanın yardımcıları olan ana hayvanlardır151.
Şamanizmde şamanın iletişim sistemini oluşturan hayvanlar sırasıyla şöyledir:
4. 1. 1. Kartal
Türklerin milli simgelerinden olan kartal şamanist uygulamalarda çok yaygın
olarak kullanılmıştır. Yakutların en yüksek ruhları taşıdığına inanılan bu hayvan gök
tanrının timsali olarak ya da şaman ruhunu ifade etmek amacıyla dünya ağacının
tepesinde tasavvur ediliyordu152. Bir Yakut efsanesinde şamanın kartaldan türediği
anlatılmıştır: "Yakut Türklerinin inanışlarına göre şamanlar yeryüzüne bir kartal
tarafından getirilirlerdi. Onlara göre şaman olacak bir çocuğun ruhu çocuk daha
doğmadan bir kartal tarafından yenirdi. Bu ruhu yiyen kartal bundan sonra güneşli bir
bölgeye göç ederdi. Ortası büyük bir çayırlıkla kaplı olan bu bölgede güneşin ışıkları
solmaz ve her zaman pırıl pırıl parlarmış…"153. Yine Buryat Moğollarına ait bir
150 a. g. e, s. 56.
151 Abdülkadir İnan, “Yakut Şamaniziminde İja Kııl”, Türkiyat Mecmuası, C.10, İstanbul,1953,s.213–214.
152 Yaşar Çoruhlu, a. g. e, s. 133.
153 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, C. I, s. 595.
4 3
efsanede: "Çok önceleri, ne hastalık ne de ölüm varmış. Fakat zamanla kötü ruhlar
yeryüzüne çıkıp, insanlara kötülük getirmeğe başlamışlar. Bunun üzerine de tanrı
insanlara yardım etsin diye gökten bir kartal göndermiş. Kartal yeryüzüne inmiş ve
insanların arasına gelmiş. Onlarla anlaşıp, birleşmek istemiş. Fakat ne o insanların ve ne
de insanlar onun dilini ve düşüncesini anlayabilmişler. Kartal bakmış ki olmayacak
çaresiz yine göğe dönmüş ve tanrıya olduğu gibi her şeyi anlatmış. Tanrı başka bir yol
düşünmüş ve kartala şöyle bir tavsiyede bulunmuş. Demiş ki in yeryüzüne ve karşına
çıkacak ilk insanı, senin dilini anlayabilecek bir şaman yap. Bunun üzerine kartal yine
kanatlarını açmış ve inmiş yeryüzüne. Bakmış ki bir ağacın altında bir kadın uyuyor. Bu
kadını kocasından ayırmış ve onunla yaşamağa başlamış. Kadın böylece kadından gebe
kalmış ve sonrada kocasına dönmüş. Ayı ve günü dolduktan sonra kadın bir erkek
çocuk doğurmuş. Çocuk zamanla büyüyerek büyük bir şaman olmuş. Yeryüzünün en
büyük şamanı ve bütün şamanların atası da bu olmuş. (Bazılarına göre ise yeryüzünün
ilk şamanı, kartalla münasebette bulunan bu kadın idi.)"154.
Kartal önemli bir türeme simgesiydi. Özellikle Göktürk ve Uygur devirlerinde
kartal ve diğer yırtıcı kuşlar hükümdar ya da beylerin timsali, koruyucu ruhun ve
adaletin simgesiydi. Güneşi ve aynı zamanda güç ve kudreti ifade ediyordu.
Gök tanrının simgesi olarak ona ve bazı yırtıcı kuşlara kurban sunuluyordu.
Özellikle sanat tarihinde mücadele sahnelerinde zafer kazanan hayvan olarak yer alan
kartal, gök unsuruna dâhil olup, olumsuz kavramlara karşı iyi olan unsurları temsilleri
etmektedir. Kartalın hükümdarlık, güç, kuvvetle ilgili simgesel anlamları İslamiyetten
sonrada devam etmiş, hatta zaman zaman arma olarak da kullanılmıştır155.
Kartal ile ilgili olarak Kuzey Amerika Kızılderili şamanlarında da inanmalar
vardır. Kızılderili şamanlarda, hastanın tedavisiyle uğraşan şamanın hastanın başına 1,5
metre uzunluğundaki asasını koyar. Şaman, asanın başını değerli kartal telekleri ile
donatır. Kartal tüylü asa ilk gece hasta ile aynı yerde kalır. Şamanın hasta tedavisi
sırasında ilahiler söyleyerek merasimi sürdürmesi sırasında kartal tüylü asanın, ilahileri
hastaya ulaştırması düşünülmüştür. Kartal tüylü asa hasta ile şaman arasında iletişimi
sağlayan simgedir156.
154 a. g. e, s. 596–597.
155 Yaşar Çoruhlu, a. g. e, s. 134.
156 Ahmet Ali Arslan, “Kızılderili ve Asya Türk Şamanizmi”, s. 38.
4 4

4.1.2. Kurt

Kurt Türk mitolojisinin en önemli sembolüdür. Kurt belki eski çağlarda
Türklerin bir totemi idi. Fakat Göktürk çağında kurt, bir totemden ziyade kutsal bir
sembol haline girmişti157. Kurt Türklerde rehber olarak da görülüp, kurtarıcı misyonuna
da bürünmüştür. Ergenekon’dan çıkışta Türklere yol gösteren kurt onların batıya,
Anadolu’ya gelişlerinde en önde giderek yine rehberlik etmiştir158. Türklerde kurtla
ilgili efsanelerde kurttan türeme motifi de yaygındır. Hiyung-nu hükümdarlarından
birinin, çok güzel bir kızı varmış. Bunların tanrı ile evlenmesi için yalvarmış. Bir kule
yaptırmış. Kızlarını oraya koymuş. Kulenin önünde bir kurt gece gündüz ulumağa
başlamış. Nihayet kızlardan birisi kurtla evlenmiş. Çocukları olmuş159 denilmektedir.
Kurtla ilgili olarak zamanla gelişen hayvan ata kavramı devlet, hükümdarlık
vb. unsurların simgesi olmuş; gök ve yer unsuruyla alakalı çeşitli anlamlar kazanmıştır.
Çin kaynakları kurdun egemenlik ve yiğitlikle ilişkisi hakkında bilgiler sunmaktadır. Bir
Çin yıllığında "sancaklarının başına altından kurt başı takarlar. Muhafızlarına
savaşçılarına fu-li (börü) derler. Çin dilinde anlamı kurt demektir: yani kurttan
doğmuşlardır…" denilmektedir. Hsiung- nulara ait Noinh- lak urganından çıkarılan ve
bayrak haline gelmiş keçeden torba şeklindeki bu tözün bağlı bulunduğu yerde, yani
gönderin tepesinde bir kurt başının bulunması yukarıdaki anlayışın Hunlardan beri
geliştiğini gösteriyor. 6.-13. yüzyıllara ait doğu Türkistan’daki Türk freskolarında kurt
başlı gönder tasvirlerine rastlanmaktadır. Bu tarz tasvirlere İslam sonrası minyatürlerde
de rastlanmıştır160.
Orta Asya Türklerinin yıldızlarla ilgili inançlarında, göklerde kurtların atları
nasıl kovaladıkları malumdur. Yakut Türklerinin efsanelerinde bunun birçok örnekleri
vardır. Kurt, Yakut şamanlarının en önemli afsun hayvanlarından biridir. Daha sonraki
zamanlarda ise en kötü hayvan köpek ile beraber kurt olmuştur. En yüksek ruhları
taşıyan hayvan ise kartaldı. Görülüyor ki Yakutlarda zamanla kurt önemini kaybetmiş
ve yerini kuşlara bırakmıştı. Öyle anlaşılıyor ki yüksek seviyedeki Türk toplumları
157 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, C. I, s. 40.
158 Hatice Gürgen, “Türk Kültüründe Kurt”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 138, İstanbul, 1998, s. 25
159 Cahit Öztelli, “Eski İnançların Bugünkü İzleri”, I.Uluslar Arası Türk Folklor Kongresi, C. 4,
Ankara,1976, s. 241.
160 Yaşar Çoruhlu, a. g. e, 134–135.
4 5
sembol olarak daha ziyade avcı kuşlara doğru meyletmişlerdir. İçtimai seviyeye
yükseldikçe kurt v.s. gibi hayvanlar unutuluyor ve onların yerlerini av avlayan yırtıcı
kuşlar alıyordu. Altay ve Yakut kabileleri ile Oğuz boylarının sembollerinin kuş olması,
bunu bize açıklayan bir delil olarak görülebilir161.
Baykal gölünün batısındaki Buryat Moğollarında üç önemli hayvan atadan biri
kurttur. Buryat şamanları şöyle derlerdi:
" tavşan, bizim " koşucumuz " ;
" kurt bizim " haber getiricimiz " ;
" kuğu " şekline girdiğimiz " ;
" kartal elçimiz olan hayvanlardır "162.

4. 1. 3. At

Türk folklorunda mukaddes bir varlık derecesine vardırılan at, göçebe Türk
medeniyetinin vazgeçilmez sembolüydü. Daha milattan önceki Hun Türklerinde bu kült,
devlet savaş ve savunmasında, bütün değeri ile mevcut olmuştur163.
Esas itibariyle at figürlerinin sembolizmini şamanist veya eski Türk dini ile
ilgili çeşitli tasavvurlar, destanlar, efsaneler, masallar, kozmolojik, astrolojik ve
mitolojik düşünceler meydana getirmektedir. Şamanist törenlerde atın yeri tamamen
semboliktir. Bu dini törenlerde at, şamanın gökyüzüne çıkacağı binek hayvanlarından
biri olarak ve kurban hayvanı olarak sembolik manasını kazanmaktadır. Bu
seremonilerde at bazen şamanın kendisinin, çoğu kez de gök tanrının timsali olarak
kabul edilmektedir. Zira Orta Asya ve İç Asya’da şamanizm ve çeşitli dini tasavvurlar
ile ilgili yapılan araştırmalarda, Altay kamlarının davulunun at olarak adlandırıldığı
tespit edilmiştir. Buryatlar arasında şaman, dini tören esnasında bir davula veya bir tahta
ata binerek gerçek bir ata biniyormuş gibi davranır ve vecd haline geçer, bu onun
gökyüzü seyahati için başlangıçtır. At şamana cennete erişmek için havada uçma imkânı
sağlar. Bu nedenle o, zaman zaman kanatlı at olarak düşünülmüştür. Öte yandan Türk
161 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, C. I, s. 41.
162 a. g. e, s. 47.
163 Ahmet Caferoğlu, “Türk Onomastiğinde At Kültü”, Türkiyat Mecmuası, C. 10, İstanbul, 1953, s. 202.
4 6
mitolojisinde at ölümün mistik bir sembolüdür. Çünkü mistik yolculuk sırasında ölünün
cesedini taşıyarak bu dünyadan ötekine geçirir164.
Yapılan araştırmalarda şamanın gökyüzü seyahatini çeşitli şekillerde
gerçekleştirdiği anlaşılmaktadır. Bu vecdi seyahatlerde çoğu kez at da yerini alır. Ancak
bu değişik şekillerde olabilir. Tertibine göre bu iş için bir sıra çam ağacı seçilir. Beyaz
at yelesinden yapılan çelenkler bu ağaçlara asılır. Üzerlerine kuş tasvirleri yerleştirilir.
Bu tasvirlerin üzerine göğe giden yolu temsil eden bir ip sarılır. Ve neticede şaman bu
yolu kullanarak gökyüzüne çıkar165.
İslamiyetten önce Türkler arasında atın kurban hayvanı olarak kullanılması da
onun sembolik yanını açıklamada katkı sağlar. Atın Türk boyları tarafından kurban
olarak kullanılışı Çin kaynaklarında da zikredilmektedir. Bir Çin yıllığında Hun shan–
yusunun ve maiyetinin No-shui nehrinin doğu tarafındaki bir dağa çıkarak bir beyaz at
kurban ettikleri belirtilmektedir. At kurbanı töreninde özellikle beyaz atın seçilmesi
renk sembolizmine girmeyi gerektirmektedir. Beyaz renk temizlik, arılık ve ululuk
sembolü olmuştur. B. Ögel’e göre Türklerin hayatı her çağda avcılığa dayandığı için,
hayvanları her türlü sakıncalara karşı uğurlu, kutlu ve arı olmalıdır. Bundan dolayı
konuşma esnasında sürüler de bu aklık sıfatıyla tanıtılırdı. Dolayısıyla anlaşılacağı üzere
kurban edilen beyaz at "ululuk, temizlik, arılık" sembolü olarak kabul edilebilir. Ve bu
haliyle at kurbanı ancak Gök tanrıya sunulabilir166.
Orta ve İç Asya’da yapılan prehistorik ve arkeolojik kazılar, mezarlarda yüksek
miktarda at kalıntılarının bulunduğunu göstermiştir. Özellikle bozkır kültürünün ortaya
çıktığı çağlardan itibaren kurganlarda atlarında kurban edilerek ölüyle birlikte
gömüldükleri anlaşılmaktadır. Ölüm sembolizmi ile ilgili bu durumda atların ölen kişiye
öteki dünya da hizmet edeceklerine veya yukarıda belirtildiği gibi ölüm sembolü olarak
cesedi öteki dünyaya taşıyacaklarına inanılmış olmalıdır. Altaylardaki Arzhan kurganı
at gömme olayına tipik bir misal teşkil eder. Araştırmacılar buradaki 7 mezara 138 at
gömüldüğünü ve her mezar odasındaki atların belirli bir kabileye ait olduklarını
söylemektedir. Yine ifadeye göre, cenaze törenine katılanların yedikleri atlarda sayılırsa
cenaze töreninde mevcut atların sayılarının on binden fazla olması gerekecektir. Aynı
164 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatında At Figürlerinin Sembolizmi”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 98,
İstanbul, 1995, s. 171.
165 Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin ABC’ si, İstanbul, 1998, s. 118.
166 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatında At Figürlerinin Sembolizmi”, s. 172.
4 7
şekilde atın kurban edilmesi ve mezara gömülmesine ilişkin tipik örnekler arasında
Pazırık kurganları da zikredilebilir. Altay Türklerinde at kurbanı iyilik ve yaratılışın
sembolü olan ve göğün en büyük ruhu olan Ülgen’e sunmak içinde yapılır. Akşam
yapılan hazırlıklardan sonra tören başlar. Tören yeri, tenha bir ormandaki çadır olup
kamın seçtiği kurbanlık at ile ilgili olarak göğün 9. katına çıkar ve Ülgen’in tasvibini
alır. Bu işlemden sonra kurban kesilir. At kurbanı Proto- Türk ve Hun devrinde olduğu
gibi aynı veya benzeri sembolik manaları ihtiva edecek şekilde Göktürk devrinde de söz
konusuydu. Bu devirde özellikle av sırasında ok ile vurularak "ak at" kurban edilirdi167.
At figürlerinin sembolizminde bir diğer husus da yas, alamet, savaş ve yiğitlik
sembolü olarak atların kuyruğunun kesilmesi, bağlanması veya örülmesi olayıdır.
Arkeolojik kazılar sonucunda ortaya çıkan kurganlarda, atların kuyrukları mezarda
yatan kahramanların hatırasını yâd edecek şekilde kesilmiş ve düğümlenmiştir.
Rudenko’nun yaptığı kazılarda Pazırık kurganlarında bu şekilde kesilmiş ve bukleler
halinde örülmüş atkuyrukları ele geçirilmiştir. Bazen örülmüş kuyruklar düğümlenmiş
bazen de ortadan altınlı bir bant ile bağlanmıştır. İslamiyetten önce ve sonra önemli
birisi öldüğü vakit dul kalmış sayılan atının kuyruğu kesiliyor ve ya örülüp
bağlanıyordu168. B. Ögel’e göre çadırda evlerde, mezarların üzerinde dağ başlarında
asılan atkuyrukları devlet sembolü olan yak öküzü kuyruğundan tuğları hatırlattığı gibi
at ruhlarını da akla getirir. Yine ona göre atkuyruklarını sembolleştirme günlük hayat
geleneklerinin doğurduğu bir davranıştır. Örneğin ölen bir kahraman atının kuyruğunun
mezarına asılması bir yiğitlik ve savaş sembolüdür169.

4. 1. 4. Geyik

İnsanlığın, sembolik yaratım gücünü kazandığı süreçlerden itibaren yaşamın
önemli bir parçası olan geyiğin, eldeki arkeolojik verilerin ışığında, özellikle üst
Paleotik süreçlerden itibaren önemli bir nitelik kazandığı gözlenmektedir. Avcı bir
yaşam tarzını benimseyen bu süreç insanlarının avlayıp tükettiği besin kaynaklarının
başında gelen geyik, aynı zamanda düşünsel oluşumunda en önemli işlevsel
olgularından biri olmuştur. Eldeki veriler ışığında en erken mağara resimlerinden
167 a. g. m, s. 173.
168 a. g. m, s. 174.
169 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, C. 6, Ankara, 1991, s. 146–147.
4 8
başlayarak, daha sonraki süreçlerin kaya sanatı örnekleri ve diğer sanatsal objeleri
devamlı olarak bizonlar, atlar ile birlikte geyiğe öncelikli yer vermiştir170 .
Orta Asya ve Sibirya’da kaya kazılarında, bazı gravürlerde ve bazı
buluntularda geyik tasvirlerine rastlanmıştır. Geyik sembolizminin önemli bir öğesi olan
ve Orta Asya ile Sibirya’da yaygın örnekleri gözlenen metal şaman taçları üzerinde yer
alan ve Lapon şamanını betimleyen bir sahne ile tam bir uyuşum göstermektedir. Bu tip
gravür üzerinde elinde davulu ve özel tören giysisi içindeki şamanın geyik boynuzları
taşıyan tacı bir örnektir. Orta Asya ve Avrasya buluntuları arasında yer alan altın geyik
tasvirleri ihtiva eden plakalar çok sayıda örnekle temsil edilirken, en güzel örneğini
Kazakistan’da Almatı yakınlarında Issık gölü çevresinde bulunan ve M.Ö.5.4.
yüzyıllara tarihlenen altın elbiseli adam mezarında bulunmaktadır. Genel ikonografinin
bütün öğelerini ihtiva eden başlığı ve özel tören elbisesiyle gömülmüş olan genç
savaşçının özellikle kılıcı, kılıç kanı, kemeri ve elbise parçaları üzerinde yer alan geyik
tasvirli altın plakalar bu tip objelerin genel durumu içinde önemli bir delil teşkil
etmektedir. Yine Umay kavramını akla getiren Pazırık kurganı 5’te keçe üzerinde
Alplik olarak yapılmış betimlemede, geyik ve kadın ilişkisinin açılımını göstermektedir.
Bu sahnede solda oturur vaziyette görülen tanrıçanın yanında bir hayat ağacı
bulunmakta olup, sağ taraftaki bir atlı ona doğru ilerlemektedir. Benzer bir temada
Göktürk devrinden kalma Kudriga gömüsünde karşımıza çıkan, bir maske altındaki taçlı
bir kadın ve yanındaki iki kadınla birlikte atlar ve atından inmiş bir atlıyı
göstermektedir. Bu sahneler ışığında ağaç, geyik, tanrıça yardımcıları ve atlı bir bütün
içinde yer almaktadır171.
Türklerde kutsal olan geyik Türk efsanelerinde daha çok kutsiyetini dişi geyik
olarak gösterir. Bunlarda tanrı ile ilgisi olan birer ilahe, dişi tanrı ve daha doğrusu bir
dişi ruh durumunda idiler. Bu efsanelerin en güzel örneği, Göktürk çağında, Çin
kaynakları tarafından anlatılan bir rivayettir. Efsane şöyledir: "Göktürklerin atalarından
biri, sık sık bir mağaraya giderek orda dişi bir deniz tanrısı ile sevişirmiş, ikisi
arasındaki bu aşk ilgileri devam ederken, günün birinde bu Göktürk reisi, bir sürek avı
düzenleyerek ordusu ile ava çıkmış. Askerler geniş bölgelerdeki vahşi hayvanları
sürerek, nihayet küçük bir yere sıkıştırmışlar. Bundan sonra da avlarının etrafını çevirip,
170 Engin Beksaç, “Türk Dünyasında Geyik Sembolizmi”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 129, İstanbul,
2000, s. 191.
171 a. g. m, s. 192–194.
4 9
birer birer avlamağa başlamışlar. Tam bu sırada askerlerden biri, karşısına çıkan bir ak
geyiği okuyla vurarak öldürmüş. Bundan sonra sevgilisini yerinde bulamayan Göktürk
reisi, meseleyi anlamış ve ak geyiği vuran askerle onun kabilesini cezalandırmış. Bu
cezaya göre Göktürklerde insan kurbanları, hep bu askerin kabilesinden verilirmiş"172.
Yine gök unsuruna bağlı olarak Orta ve İç Asya’da özellikle beyaz geyiğin
önemli olduğu görülmektedir. Al ya da kahverengi geyikler ise daha çok yer ya da
yeraltı unsurlarıyla ilgilidir. Türk mitolojisinde peşinden koşan avcıyı yeraltına (ölüme)
geyikleri anlatan efsaneler vardır173.
Altay inanışlarında önemli yer tutan geyik, bu çevrelerde kamların dualarında
"bindiğim hayvan geyik- sığın" şeklinde betimlenmekte olup, gök ve yer arasındaki
işlevini geyik için aşikâr yapmaktadır. Bu tür geyiğe binme motifi daha sonra İslamiyet
süreci içinde de sürmüş olup, Anadolu erenleri arasında, özellikle Bektaşi çevrelerinde
önemini sürdürmüş olup, Anadolu erenleri arasında, özellikle Bektaşi çevrelerinde
önemini sürdürmüş Orta Asya kökenli bir motiftir174.
Şamanizm inanışlarında ve pratiklerde koruyucu niteliği ön plana çıkan geyik
sembolizminin Yakut Momsk bölgesinde bir ayin esnasında şaman tarafından
gerçekleştirilen ayin esnasındaki yansıması, geyiğin törenlerindeki durumu kadar
şamanlık işlevi için de ilginç bir çağrışım yapmaktadır. Hastalık iyileştirmek için
yapılan ayin esnasında, şaman önce geyik taklidi ile ayine başlar ve göğe çıktığını ifade
eder. Eliyle güneşten korunuyor gibi davranması geyiğin göğe çıkışındaki ilk aşamadaki
rolüne olduğu kadar şamanın binek hayvanı olmasına da açıklık getirmektedir. Göğe
ulaştığını ifade eden şaman daha sonra gökte bağlar ve sonra atmaca olur175.
4. 1. 5. Horoz Ve Tavuk
Proto Türk ya da Hun devrine ait Pazırık kurganlarından çıkarılan eserler
arasında deriden kesilmiş ya da lahitler üzerine oyulmuş ya da elbiselerde yer almış bir
şekilde karşımıza çıkan horoz- tavuk figürleri büyük olasılıkla kötü ruhları kovan,
172 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, C. I, s. 569.
173 Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, s. 143.
174 Engin Beksaç, a. g. m, s. 197.
175 a. g. m, s. 201–202.
5 0
koruyucu simgelerdi. Özellikle şaman günün ağarışını haber vermesiyle bu anlamı ifade
ediyordu176.
Türklerde ve Çinlilerde horoz ve tavukla ilgili inanışlar ve sembolizm ortaktır.
Çinliler tavuğu pek makbul saymazken horoz figürlerine kutsallık atfediyorlardı.
Horozun güneşin doğuşu esnasında ötüşü veya tabut üzerinde yer alışı kötü cinlerden ve
hayaletlerden kurtulmayı sağlıyordu. Çinliler bazen horozun, horoz biçiminde bir ruh
olduğuna inanmışlardı. Özellikle kutsal sayılan beyaz horoz bazen bir ilah olarak
görülmüş, bazen de beyaz rengin sembolik manasından dolayı kalbin temizliğinin
amblemi olmuştur. Bunun için evlilik törenlerinde gelin ve damadın elbisesinin
üzerinde horoz tasviri yer alır. Horoz göğe ait etkilere karşı bir korunma sağlardı. O,
tavuklara karşı nazik, yardımsever, düşmanına karşı ise korkusuz bir savaşçıydı. Buna
rağmen tavuğun belirli yerlerde kötülüğe ve şansızlığa delalet ettiğine inanılmaktaydı.
Ancak sadece bir yerde tavuğun anlamı iyidir. Onun yumurtasının sarısı ve akının
evrenin ruhu ve gök ile alakalı olduğu düşünülmüştür177.
Tavuk, oniki hayvanlı Türk takviminin yıl sembollerinden biriydi. Horozun ise
cesaret, savaşçılık, dürüstlük, nezaket, şeytanı kovma gibi özellikleri, onun bu
kavramların sembolü gibi algılanmasına yol açmıştır. Rivayet edilen ve sahih olmadığı
anlaşılan bir hadiste, Allahın göğün altına kanatları zümrüt ve inciyle donatılmış horoz
biçiminde bir melek koyduğu ve bu horozun gece biterken, diğer horozların ötmesi için
kanatlarını açtığı anlatılmaktadır.
Öte yandan gerçekle pek ilgisinin olmadığı anlaşılan rivayetlerde horozun
yaşadığı eve şeytanın giremeyeceği, Hz. Muhammed’in bir beyaz horozu dost edindiği,
camide ve evinde bir beyaz horoz bulunduğu, namaz vakitlerini bildirdiği için, bir
yerden giderken bir beyaz horozu yanında götürdüğü anlatılmaktadır178.

4. 1. 6. Koyun, Koç, Keçi

Koyun ve özellikle beyaz koç, eski Türklerde gök tanrıya sunulan kurbanlar
arsındaydı. Çin kaynaklarının aktardığına göre Tabgaçlar, gök tanrısı ayini olarak anılan
176 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatında Görülen Horoz ve Tavuk Figürlerinin Sembolizmi”, Türk Dünyası
Tarih Dergisi, S. 91, İstanbul, 1994, s. 26.
177 a. g. m, s. 27–28.
178 Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin ABC’ si, s. 169.
5 1
törenlerde ak buzağı, koç ve at kurban ediyordu. Yine, günümüz şamanist topluklarında
Beltirler göğe kurban törenlerinde beyaz koyun veya oğlak kurban ediyorlardı. Bu
nedenle gök unsuruna atfedilen bütün özellikler koyun, koç ve keçiler için de söz
konusuydu. Ancak (beyaz dışında bir renkten) koyun ve keçi zaman zaman yer
tanrısının hayvanı da sayıldığından özellikle matem törenlerinde yere kurban ediliyordu.
Bu hayvanlar ataların ruhları için veya kötü ruhlardan korunmak için de kurban
ediliyordu. Ayrıca koyun on iki hayvanlı takvimin yıl sembollerinden biridir.
Zıt kavramların mücadelesini gösteren hayvan mücadele sahnelerinde koyun ve
dağ keçileri yenilen, yani olumsuz bir unsur olarak yer almıştır. Koç ise daha çok gökle
ilgili sayıldığından ongun olarak kullanılmış, güç ve kuvvet ya da Alplik sembolü
olmuştur. Öte yandan koç ve ya dağ keçisi şekli, bazen hanedan arması olarak da
kullanılmıştır. Bunu en güzel, Kültigin yazıtının doğu yüzündeki dağ keçisi şeklindeki
sembol ifade etmektedir179.
Koçun Ti’e-le boyları ordugâhlarını ve savaştıkları yerleri kötü ruhlardan
temizlemek için güz mevsiminde törenler yaparlar ve yere bir koç gömerlerdi. Koç
kemikleri bir deri üzerinde toplanır ve bir kadın şaman bunları başı üzerinde taşırdı180.
Beyaz ve kara koçun farklı manaları sembolize ettiğine dair inanışları Narh
destanlarında tespit etmek mümkündür. Narh destanlarında, kahraman Sosuruk
düşmanları tarafından dipsiz bir kuyuya atılır. Burada kavga eden biri kara diğeri beyaz
iki koç görür. Beyaz koçun boynuzlarına tutunabilirse yeryüzüne çıkabilecektir. Kara
koçun boynuzlarına tutunursa yerin yedi kat altına götürülecektir181. Burada koç
sembolizminde beyaz koçu Ülgen ile kara koçu ise Erlik ile nitelendirmek mümkündür.
Yukarıda da belirttiğimiz gibi Türkler gök tanrının yanı sıra yere de koç ve
koyun cinsinden kurbanlar sunuyorlardı. Türkler özellikle matem merasimlerinde öküz
ve koç cinsi hayvanları canlı olarak ve gömerek kurban ederlerdi. Chou devri
(M.Ö.1050-M.S.249) ve sonraki Çin devirlerinde göğe adanan hayvanlar yakılır,
toprağa adananlar gömülürdü. Ancak nadir hallerde yer tanrısına verilen kurbanın kanı
179 Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, s. 150.
180 Abdulhaluk M. Çay, Türk Milli Kültüründe Hayvan Motifleri, Ankara, 1990, s. 51.
181 Tatyana Hapçayeva, a. g. m, s. 127.
5 2
toprağa akıtılırdı. Yer tanrıya kurban verilmesinin sebeplerinden birisi de toprağın
verimliliğini artırmak olmalıdır182.
Koyun şamanizm ile ilgili çeşitli koruyucu veya kötü vasıflı ruhlara (şerrinden
emin olmak için) da kurban ediliyordu. Koyunun yer unsuru ile alakalı veçhesi onun
aynı zamanda hayvan mücadele sahnelerinde yenilen hayvan (kötülüğün, karanlığın,
ayın, düşmanın v.s sembolü) olarak yer almasını gerektirmiştir. Aslında bu konu yerin
yeraltı veçhesiyle ilişkilidir. Hayvan mücadele sahnelerinde dağ koyunu veya dağ
keçisine en erken devirlerden itibaren rastlanır. Bunların en erken ve en güzel örnekleri
arasında Pazırık kurganından çıkarılan sanat eserleri üzerindeki tasvirler
zikredilebilir183.
Kam/şamanların giyim ve kuşamlarında, dualarında koç/ koyun motifi oldukça
önemli yer tutmaktadır. Şaman külahlarının tepe kısmı beyaz koyun, yününden örülmüş
kalın kaytanlarla doldurularak zikzak şeklinde dikilirdi. Altay Türklerinin orbu,
Yakutların bulaayah dedikleri şaman davul tokmakları ya kayın ağacından ya da sıgun
veya dağ tekesi boynuzundan yapılırlardı. Kırgız- Kazak bakşılarının dualarında koçkar/
koç, veli veya evliyalar arasında zikredilirdi. Bu bakşılardan birinin adının Baykuzu
bakşı olması da ilginçtir184.
Balballara benzer şekilde, eski Türklerde görülen koç/ koyun, at v.b gibi resim,
heykel ve şekiller kurban merasimlerinin hatıralarıdır. Chou ve Göktürklerde kurban
olarak sunulan at ve koçların başları sırıklara çakılır ve mezar etrafına dikilirdi. Daha
sonraki dönemlerde ortaya çıkarılan at ve koyun heykeli mezar taşları bu törenin
gelenek halini almış bir şeklidir185. Balballar şeklinde oluşturulan koçboynuzlarının
Türkmenler arasında güç ve kuvveti ifade ettikleri ve bu tarz şekillerin Türkmen
keçeleri, dokumaları ve tahta sütun başlıklarında kullanılan bir motif olduğu görülür.
Hazar- ötesi Türkmenlerinde bu tarz oluşumlara rastlanmıştır186.
182 Yaşar Çoruhlu, “Koyun, Koç, Keçi Figürlerinin Sembolizmi”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 100,
İstanbul, 1995, s. 52.
183 a. g. m, s. 53.
184 Abdulhaluk M. Çay, a. g. e, s. 52.
185 a. g. e, s. 54.
186 İsmail Aka, “Hazar-Ötesi Türkmenlerinde Din ve İnanışlar”, Türk Kültürü, S. 215–216, Ankara,
1980,s. 310.
5 3

4. 1. 7. Boğa (Öküz, İnek)

Boğa genellikle yer unsuru içinde değerlendirilmekle beraber, bazı anlamları
açısından gökle de ilişkilendirilmiştir. Daha önce bazı kavimlerin türediği bir hayvan
olduğundan söz edilmiştir. Eski Türklerde, özellikle boğa veya öküz Alplik ongunu
veya simgesiydi. Erken devir Türklerinde savaş tanrısı sayılmış Ch’ih-yo’nun başı
kaplan, ejder ve yabani boğayı andıran ve koruyucu ruh sayılan bir maske olarak da
kullanılıyordu. Nitekim Kültigin mezar külliyesinin batı kısmının duvarlarında bulunan
maskelerin bu maskeye benzediği de gözden kaçmamaktadır.
Boğa ve onun yüksek bölgelerde yaşayan tüylü cinsi olan kotuz, kuvvet ve
kudret simgesi olduğundan, hükümdar veya hükümdarlık simgesi ya da ongunu da
sayılmıştır. Tonyukuk yazıtında hükümdarın yağlı, semiz bir boğa ile kıyaslanması bu
konuyu desteklemektedir. Öte yandan yak öküzü veya kotuz kuyruğu egemenlik
simgesi olarak tuğlarda da kullanılıyordu. Özellikle bu tip durumlarda boğa göğe bağlı
(gök boğa) olarak düşünülüyordu. Ancak çoğu kere o yer unsuruna girer. Nitekim
olarak öküz ve koç cinsi hayvanlar gömülerek yere kurban sunuluyordu. Bazen yeraltı
tanrısı Erlik bir boğanın sırtında gösterilmiştir. Kara boğa aynı zamanda Erlik’e kurban
olarak sunulur187.

4. 1. 8. Yırtıcı Olmayan Kuşlar

İslam öncesi Türklerde kuş tasvirleri ruh sembolü olarak ele alınmıştır. Kuşun
ruh sembolü olduğu Orhun abidelerinden de anlaşılmaktadır. O, aynı zamanda ölümün
ve cennetin sembolü de olmuştur188. Orhun kitabelerinde bu açıklamayı destekleyen
metin şöyledir: "Babam kağan böylece ili, töreyi kazanıp uçup gitmiş", "babam kağan
uçtuğumda küçük kardeşim Kültigin yedi yaşında kaldı…", "değerli oğlunuzdan,
evladınızdan çok daha iyi beslerdiniz. Uçup gittiniz…", "o bilmenden dolayı, kötülüğün
yüzünden amcam kağan uçup gitti", "bu kadar kazanıp babam kağan köpek yılı, onuncu
ay, yirmi altıda uçup gitti", "Bilge Kağan uçtu"189.
187 Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, s. 144–145.
188 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatında Yırtıcı Olmayan Kuşların Sembolizmi”, Türk Dünyası Tarih Dergisi,
S. 102, İstanbul, 1995, s. 53.
189 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, İstanbul, 1976, s. 25–45–46.
5 4
Kuş sembolleri şaman ayinlerinde, şamanın biçimine girdiği hayvanlar arasında
yer almaktadır. Kaz, karga, kartal, baykuş, kuğu şeklinde tasarlanan bu yardımcı kuşlar,
gökyüzü seyahati sırasında şamana yardımcı olurlar. Adeta bu ruhlar şamana gökyüzü
seyahati sırasında yol gösterirler. Şaman bazen onların biçimini alır; bazen onları bineği
olarak kullanır. Şamanlar bu hayvanlar vasıtasıyla yeraltına da inebilir. Söz gelimi
Kuzey Sibirya’da martı ve kuğu gibi su kuşlarının şamanın yeraltı dünyasında denize
dalışını sembolize etmek amacıyla kullanıldığını görüyoruz190.
Kaz motifi Radloff’un derlediği Altay yaratılış destanında da yer alır. Burada
yaratılış esnasında, kara kaz insan ve yaratıcı tanrıyı simgelemektedir: "Evvelce ancak
su vardı; yer, gök, ay ve güneş yoktu. Tanrı (Kuday) ile bir kişi vardı. Bunlar kaz
şekline girip su üzerinde uçuyorlardı"191.
Benzer şekilde Altay yaratılış destanında tanrı Ülgen kuş biçimindedir192. Öte
yandan bir Yakut yaratılış efsanesinde, suyun altından toprağı çıkarmak üzere kırmızı
boyunlu balıkçıl ile bir yaban ördeği görevlendirilir193.
Bilindiği gibi kuğu ve kaz gibi bazı kuşlar Orta Asya’da ve Çin’de çok eski
çağlardan beri kutsal sayılıyordu; örneğin bıldırcın yiğitliğin, sülün güzellik ve iyi
şansın, saksağan iyi haberin, turna ölümsüzlüğün ve uzun hayatın, altın ya da kırmızı
karga güneşin, karakarga şeytanın ve kötülüğün, ördek (Budist devirde) mutluluk ve
refahın, tavus güzellik, itibar ve şerefin, güvercin uzun hayatın, kaz erkekliğin, evliliğin
ve başarının simgesi olmuştur. Kaz ve kuğu gibi kuşlar Türklerde ayrıca kut ve beylik
timsali olmuştur. Ağaçkakan da yardımcı bir ilah olan Suyla’nın ruhunun simgesi ve
tanrının elçisi sayılıyordu. 568 yılında istemi kağana elçi olarak giden Bizanslı
Zemarkhos, hükümdarın tahtını tavus figürlerinin taşıdığından bahsettiğine göre, tavus
kuşu taht simgeciliğiyle ilgili olmalıdır.
Sözü edilen ve yahut edilmeyen birçok kuşla ilgili çeşitli hususlar kahramanlar
içinde geçerlidir. Manas destanında düşmanın saldırısını gören Semetey’in nişanlısı Ay
Çörek, kahraman Semetey’e haber verebilmek için, kuğu kuşu suretine girip havalanır
ve Talas’a doğru uçar. Öte yandan Altay masallarından altın Kuspınan masalında, altın
190 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatında Yırtıcı Olmayan Kuşların Sembolizmi, s. 53.
191 W. Radlof, a. g. e, s. 3–4.
192 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, C. I, s. 432–433.
193 a. g. e, s. 449.
5 5
kuğu şeklindeki ilahlar, koruyucu unsur olarak, masaldaki çocuğu Solbon Mergenden
kurtarmaya çalışır. Masalın devamında da bu çocuk Ay Merger olur.
Öte yandan Altın Köl yazıtından turnanın zenginlik, servet, refah simgesi
olduğu, Irk Bitig’de süksük kuşu ve kuğunun olumlu simgeler olarak düşünüldüğü
görülmektedir. Kaşgarlı Mahmut’un ünlü eseri Divan-ı Lûgat-it Türk’te kuşlar genel
olarak beylik, kut ve talih simgesi olarak anılır. Ona göre kerkes kuşu gibi bazı kuşlar
da uğursu olup ölüme işaret ederler194.
Şaman giysilerinde kuş tüylerinin önemli olduğu vurgulanmıştır. Dahası bu
giysilerin tasarımı ve yapısı da bir kuşun biçimini elden geldiğince taklit etmeye çalışır.
Örneğin, Altay Şamanları, Minusinsk Tatarlarının, Teleütlerin, Soyotların ve
Karagasların şamanları giysilerini baykuşa benzetmeye çalışırlar. Soyot giysisinin tam
bir kuş görünümü olduğu bile söylenebilir. Özellikle kartala benzemeye çalışılır.
Goldalarda da kuş biçimli giysi yaygındır. Daha kuzeyde yaşayan Dolgan, Yakut ve
Tunguzlar gibi Sibirya halkları hakkında da aynı şey söylenebilir. Yukagirlerde de
şaman giysisinde kuş tüyleri vardır. Çizmesi kuş ayağına benzetilmiş bir Tunguz şamanı
görülmüştür. Kuş biçimli giysinin en karmaşık türüne Yakut şamanlarında rastlanır.
Bunların giysisi demirden tam bir kuş iskeletini temsil eder. Zaten kuş biçimli giysinin
çıkıp yayıldığı merkez de hâlâ Yakutların yaşadığı bölgedir. Tunguzlarda da kuş
giysisinin öbür dünya ya yolculuk için mutlaka gerekli olduğunu belirtir: "Giysi hafif
olduğu zaman oraya da daha kolay gidildiğini söylüyorlar".
Kuş motifi araştırmacılarca şamana gökyolculuğunda yardım eden "yardımcı
ruhlar" inancıyla ilişki içinde ele alınır195.

4. 1. 9. Köpek

Türk kültürünün bütünü göze alındığında köpeğin daha ziyade yer/yeraltı
unsurunun temsil ettiği niteliklere sahip olduğu görülüyor. Kudretli şamanlar köpeği
sadece yeraltı dünyasına inmek için kullanırlardı. Türk kozmolojisinde ölüme işaret
eden unsurun zoomorfik timsallerinden birisi köpek idi. Bazı Türk topluluklarında ölüye
köpek ve at kurban edilmesi gibi hususlar bu düşünceyi kuvvetlendirmektedir. Ayrıca
Göktürk hükümdarı Bilge Kağan’ın Çin elçisi ile görüşürken Tibetlileri "köpek
194 Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, s. 152–153.
195 Mircea Eliade, a. g. e, s. 186–188.
5 6
soyundan geldikleri" şeklinde aşağılaması, kurdu göğe ait bir sembol sayan Göktürk
hükümdarının köpeği zıt anlam ifade eden yer/su ilkesi için değerlendiğine işaret
ediyor. Bununla beraber köpek bazı gelişmemiş Türk topluluklarında diğer kültürlerden
gelen etkiler neticesinde bazı durumlarda ve özellikle av ile ilgili olarak önemli
sayılmıştı. Ancak bu hususu onun gök unsuruna dâhil olan niteliklere sahip olduğunu
göstermektedir196.

4. 1. 10. Tavşan

Tavşan özellikle İslamiyetten evvelki Türk kültür ve sanatında kartal, kurt, koç
v.s gibi hayvan sembollerini yanında fazla önemli yer tutmaz. Ancak diğer hayvan
sembolleri için geçerli olan sistem büyük oranda tavşan için de geçerlidir. Nitekim
bilhassa erken devirlerde tavşan da gök ve yer-su-atalar dini unsurlarına göre sembolik
anlamını kazanmaktadır. Göğe ait bir unsur olarak beyaz tavşanın, yere ve (yeraltı)
unsuruna bağlı olarak siyah tavşan ön plana çıkmıştır197. Ata sembolü olan tavşan
Altaylılar ve Yakutlar arasında duvarlara ve sırıklara asılan tavşan derisi şeklindeki
tözlerin varlığı buna delildir. Yine şaman davulunun tavşan derisiyle kaplanması,
şamanist törenlerde tavşanın önemini göstermektedir198 .

4. 1. 11. Tilki

İslamiyetten önceki devrede tilki figürünün sembolizmi ile alakalı bazı
hususların Türkler ve Çinlilerde benzeri şekilde yer aldığı anlaşılmaktadır. İslamiyet’ten
önce Türklerde tilki sembolü de gök-yer-su atalar dini inançlarına dayanmaktadır. Altay
ve Yakutların tözlerinin içinde tilkinin de yer alması onun eski zamanlardan itibaren ata
simgesi olduğuna kanaat getirtmiştir. Bu husus tilkinin Çin’de bazen göğe ait bir tanrı
olarak nitelenen sembol olmasıyla ilişkilidir. Tilki Çin’de iyi şans, uzun ömrü ve
kurnazlığı simgeliyordu. Türklerde de hilekâr ve kurnaz bir hayvan olarak tanınıyordu.
196 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatında Görülen Hayvan Figürlerine "Gök ve Yer" Sembolizmi Açısından Bir
Bakış”, s. 243.
197 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatında Görülen Tavşan Figürlerinin Sembolizmi”, Türk Dünyası Tarih
Dergisi, S. 92, İstanbul, 1994, s. 26.
198 a. g. m, s. 26.
5 7
Tilkinin bazen kahramanların koruyucu ruhlarından sayıldığı da anlaşılmaktadır, bu
koruyucu ruh öldüğünde kahramanın da öldüğüne inanılmıştır199.
Şaman başlığında boncuklar, ipler ya da kuş tüylerinin yanı sıra tilki postunun
da yer alması, onun şamanist törenlerde yer alan hayvanlardan biri olduğunu
göstermektedir200.
Tilkinin şaman törenlerinde iyi anılmasının yanında kötü anlamıyla da ele
alındığı görülmüştür. Birçok hikâye ve efsanede avcıları yeraltına çekmek isteyen kötü
ruhlardan söz edilir. Bu kötü ruhlardan birisi de kara tilki olarak tasavvur edilmiştir ve
bu tilki motifi kötülüğü, yeraltının karanlık güçlerini ve ölümü temsil etmektedir. Zira
onu kovalayan avcıyı bir kaya da yer alan kapıdan içeriye sokabilirse avcı ölecektir.
Ancak genellikle bu kovalama sırasında tecrübeli bir ihtiyar ortaya çıkarak avcıya öğüt
verir ve avcı bahsedilen kapıdan içeri girmez201.

4. 1. 12. Yılan

Yılan Türk şamanizminde yeraltı ilahı Erlik ile alakalı bir semboldür. Yılanın
genellikle karayılan olarak anılmasının sebeplerinden birisi yine Erlikle ilgiliydi. Çünkü
Türk mitolojisinde ak veya gök renk gök tanrıyı kara renk ise yeri ve yeraltı tanrısı
Erlik’i simgelemekteydi. Erlik bazı şaman dualarında karayılandan bir kamçıya sahip
olarak tanıtılmaktadır: "…Bindiği (at) kara küheylan/dizgini kara ipekten/kamçısı
karayılan…". Böylece Erlik’in sembollerinden biri olan karayılan, aynı zamanda onun
temsil ettiği karanlık dünyanın, ölümün ve kötülüğün sembolü olarak da kabul
edilebilir. İnsanlar Erlik’ten sakınıp ona kurban sunar ve ondan yardım dilerlerdi. Bu
nedenle Sibirya’daki topluluklarda buna benzer şekilde, yılan gibi tehlikeli ve korkutucu
hayvanların figürlerini yapar, kendilerine yardım edeceğine inandıkları için
saklarlardı202. Öte yandan bazı şamanlar yılan biçimine girerler. Tören esnasında onun
hareketlerini taklit ederler. Bu nedenle şaman elbiselerinde yılana işaret eden nesneler
199 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatında Görülen Tilki Figürlerinin Sembolizmi”, Türk Dünyası Tarih Dergisi,
S. 96, İstanbul, 1994, s. 52.
200 Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, s. 157.
201 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatında Görülen Tilki Figürlerinin Sembolizmi”, s. 53.
202 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatında Görülen Yılan Tasvirlerinin Sembolizmi”, Türk Dünyası Tarih
Dergisi, S. 96, İstanbul, 1995, s. 38.
5 8
de yer alır. Altay şaman elbiselerinde bazen yılanın başı ve çatallı kuyruğu belirgin bir
şekilde gösterilmiştir. Yutpa adı verilen bu çatalkuyruklu, dört ayaklı yılan yeraltı
canavarını temsil eder. Şamanın külahının ön kısmında da birkaç sıra yılanbaşı yer alır.
Ayrıca şaman davulunun derisi içinde diğer tasvirlerle birlikte yeraltı denizinde yaşadığı
varsayılan bir yılan resmi bulunmaktadır203.
Oniki hayvanlı Türk takviminin yıl simgelerinden biri olan yılan Radloff’un
tespit ettiği Altay yaratılış efsanesinde yer alır. Burada yılan Erlik’in sözüne aldanan bir
hayvandır; çünkü yılan ve köpek yenilmesi yasak olan dört daldaki meyveleri
korumakla görevliydi. Erlik ilk insanlar olan Törüngey ve Ejeyi yasak meyveyi yemek
için kandırmaya çalışırken, yılan ağaca çıkarak elmayı ısırır. Bu arada Erlik’in sözlerine
kanan ve yılanın yaptığını gören Eje de elmayı ısırır ve ısırmak istemediği halde
Törüngeyin ağzına sürer. O anda her ikisinin tüyleri de dökülür. Yaratıcı Ülgen bu işin
sorumlusunun kim olduğunu sorduğu zaman yılan, köpek, Törüngey ve Eje suçu birine
atarlar. Bu nedenle hepsini cezalandıran Ülgen yılana: "Şimdi sen körmös (şeytan)
oldun. Kişiler sana düşman olsun, vursun, öldürsün" der. Sonunda Törüngey ve Eje
dünyada, şeytanda yeraltında yaşamaya mahkûm edilir204.
İslamiyetten sonra hayvanların çeşitli tarikatın başlarındakilerinin gücünü
sembolize etmek üzere kullanıldığı anlaşılmaktadır. Erlik ile ilgili olarak söylenen bazı
hususların benzeri bu devirde de sürmekteydi. Özellikle arslana binip yılanı kamçı
olarak kullanma tarikatlarda çok yaygındı205.
Anadolu’da bugün yaşayan ve kökü eski tasavvurlara dayanan halk
inançlarında yılan bazen kötü, bazen iyi bir yaratık olarak kabul edilir. Yılan evin
sahibi, koruyucusu, definelerin bekçisidir. Anadolu’da Orta Asya’daki Türk ve Çin
inançlarına benzer şekilde yılan bir koruyucu ruhtur. Rize çevresinde evin temelinde
yaşayan bir karayılan ev iyesi idi. Bunun gibi Diyarbakır’da bağ ve bahçeleri
koruduğuna inanılan kimseye dokunmayan bir yılanın bulunduğuna inanılmaktaydı206.
203 Sadettin Buluç, a. g. m, s. 317.
204 Abdülkadir İnan, a. g. e, s. 15–12
205 Yaşar Çoruhlu, “Türk Sanatında Görülen Yılan Tasvirlerinin Sembolizmi”, s. 42.
206 a. g. m, s. 43; Cahit Öztelli, a. g. m, s. 246.
5 9

4. 1. 13. Ayı

Türklerde önemli ongon (töz) olan hayvanlardan biri de ayıdır. Şamanistler için
önemli olan ayıyı temsilen aba tös putları yapılmıştır. Burada geçen aba (apa) kelimesi
eski Türkçe’de baba, ata anlamlarını ifade etmektedir. Eski devirlerden beri adı tabu
sayılan bir hayvandır207. Bazı araştırmacılarca Tahtacılar arasında ayının adının tabu
sayılması Orta Asya menşelidir208.
Amur, Ussuri, Sufyun nehirlerinin aşağı kısmında, Amur nehrinin Sakaçi-
Aylan bölgesinde 19 kaya resminin yer aldığı büyük bir resim grubu bulunmuştur. Bu
resimlerde şamanın yardımcı ruhu olarak yararlandıkları hayvanlar ayı ve mus
geyikleridir209.